چقدر خانواده‌ها به توصیه قرآن درباره نماز فرزندان آگاه هستند/ وقتی کتاب خدا منشور تربیت نباشد

قرآن کریم کتاب اندیشه و عمل است. آیاتی بر لزوم تدبر و اندیشه در قرآن تاکید دارند: «کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ؛ این کتابى است پربرکت که بر تو نازل کرده‌ایم تا در آیات آن تدبر کنند». از همین رو قرآن کریم هنگامی که بر رسول گرامی اسلام (ص) نازل می‌گشت، بخش بخش نازل می‌شد تا آنکه ایشان قرآن را برای مردم تبیین نمایند و بتواند در آن اندیشه کنند؛ «وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ؛ و بر تو این ذکر (یعنی قرآن) را نازل کردیم تا آنچه به سوی مردم نازل شده است را برای آن‌ها روشن‌سازی و شاید اندیشه کنند» (نحل/۴۴). همچنین تاکید می‌فرماید که سیره تمام انبیاء تبیین وحی بر امت است: «وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ میثاقَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ لَتُبَیِّنُنَّهُ لِلنَّاسِ؛ و هنگامى را که خدا، از کسانى که کتاب به آن‌ها داده شده، پیمان گرفت که حتماً آن را براى مردم آشکار سازید».

در سیره رسول اکرم (ص) نیز آمده است که ایشان پنج آیه پنج آیه قرآن را به مردم آموزش می‌دادند تا مردم بتوانند در آیات تدبر و تعقل کنند و نهایتا فرصت عمل به آن بیابند. یکی از آیاتی که برنامه و دستورالعملی برای خانواده‌هاست و متاسفانه کمتر هم به آن یادآوری می‌شود، آیه ۱۳۲ سوره مبارکه طه است که می‌فرماید: «وَأْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلَاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَىٰ؛ و خانواده‏‌ات را به نماز فرمان ده و بر آن پایدار باش. ما از تو روزى نمى‏‌‎خواهیم، (بلکه) ما تو را روزى مى‏‌دهیم و سرانجام (نیکو) براى (اهل) تقوا است».

این دستور الهی به رسول اکرم (ص) نکات متعدد قابل توجهی دارد. نکته نخست اینکه حضرت (ص) با وجود اینکه مسئولیت خطیر هدایت جامعه مسلمان را دارد، باز نسبت به سرنوشت فکری و دینی خانواده خود مسئول است و تنها نباید نسبت به تامین معشیت آن‌ها دغدغه‌مند باشد. از این رو مشخص می‌شود که پدر نسبت به سرنوشت فکرى و دینى خانواده خود مسئولیت زیادی دارد و تنها رعایت امور مادى آنان کافى نیست.

همچنان که در امر ابلاغ کلی دین، رسول اکرم (ص) از خویشان خود آغاز کرد، در تبلیغ جزئیات دین و امر به معروف نیز از اهل خانه آغاز نمود. البته اهل تنها به معنای زن و فرزند نیست و خاندان را نیز شامل می‌شود. از این رو مبلغان دین در گام نخست باید تبلیغ دین و اقامه معروف را از درون خانه شروع کنند و سپس به اجتماع بیندیشند. معنای دومی که افاده می‌شود اهمیت خانواده در امر تربیت است. از این رو نقطه کانونی و محوریت تربیت خانواده است و بی توجهی به آن غفلت از میزانی قرآن است. در تحقیقاتى که از جامعه‏ دانش‏‌آموزى و نوجوان شده است، درصد بالایى از آنان دلیل توجه به نماز را اهتمام خانواده‏‌هاىشان به نماز ذکر کرده‌اند.

تنها داشتن دغدغه نسبت به این مسائل کافی نیست بلکه باید به شکل عملیاتی گام بردارد؛ قدم اول، التزام عینی پدر خانواده به نماز است؛ یعنی فرزند به شکل عملیاتی اقامه نماز توسط پدر را مشاهده کند و به بهترین شکل الگوپذیر می‌شود؛ البته مرحله بالاتر این است که فوائد اقامه نماز را نیز رؤیت کند. به بیان دیگر، تاثیر خضوع و خشوع و ذکر الهی را در در رفتار و کردار والدین مشاهده کند. پدر تندخویی که نماز می‌خواند و به نماز دعوت می‌کند، تاثیر کمی بر روی فرزندان می‌نهد.

البته صرفا نباید به مشاهده بسنده کرد. در روایات متعددى آمده است که پس از نزول این آیه، پیامبر (ص) تا چندین ماه درب خانه حضرت على و فاطمه (علیهما السلام) را مى‌زدند و در آستانه در مى‌فرمودند: «الصلوة» آنگاه به قرائت آیه تطهیر مى‌پرداختند. همچنین هرگاه وضع زندگى رسول خدا (ص) تنگ مى‌شد، این آیه را تلاوت مى‌فرمودند: و به افراد خانه دستور مى‌دادند تا نماز بخوانند.

در این آیه شریفه دو امر نهاده شده است؛ در گام نخست رسول اکرم (ص) مامور می‌شود که خانواده خود را بر نماز فرمان بدهد و در مرحله بعدی بر آن پایدار بماند. «وَ اصْطَبِرْ عَلَیْهَا» یعنى هم در انجام نماز و هم در امر به آن پایدارى بنما. البته دعوت به هر معروفی مداومت و پایدارى لازم دارد، اما اینکه از میان واجبات و معروفات متعدد، دستور به نماز اولویت یافته، نشان از جایگاه و نقش آن در بیمه شدن کانون خانواده است. نماز در زندگی و سعادت انسان آن قدر اهمیت و تاثیر دارد که ضروری است که والدین بر آن اصرار ورزند.

در ادامه این آیه شریفه خداوند می‌فرماید: «لَا نَسْأَلُکَ رِزْقًا نَحْنُ نَرْزُقُکَ وَ الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَىٰ؛ ما از تو روزى نمى‏‌‎خواهیم، تو را روزى مى‏‌دهیم». این بیان شریف در ادامه جریان امر به نماز خانواده نکات قابل توجهی دارد. نخست اینکه تذکار می‌دهد، خداوند از عبادت ما سودى نمی‌برد، بلکه ثمره عبادت انسان تنها به انسان باز می‌گردد؛ زیرا نمازی که می‌خوانیم چیزی بر عظمت پروردگار نمی‌افزاید، بلکه سرمایه بزرگی برای تکامل شما انسان‌ها و کلاس عالی تربیت است.

طرح بحث رزق قرین به امر به نماز نشان از ارتباط نماز و عبادت با رزق و روزی دارد. همان گونه که گذشت رسول اکرم (ص) در هنگام تنگدستی خانواده را به نماز امر می‌کردند. همچنین در این آیه قبل فرمود: «وَلَا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ إِلَى‏ مَا مَتَّعْنَا بِهِ...» هرگز به متاعى که ما به گروهى از آن‌ها داده‏‌ایم، چشم ندوز که جلوه‏ زندگى دنیاست تا آن‌ها را بیازمائیم؛ بنابراین یکی از آثار نماز چشم‌پوشی بر زخارف دنیایی است که خداوند به عنوان یک راهکار تربیتی مطرح می‌کند که براى عدم وابستگى به زرق و برق دنیا، به نماز پناهنده شویم. همچنین شاید اشاره به روزی بهتر و پایدارتر در انتهای آیه پیشین «رِزْقُ رَبِّکَ خَیْرٌ وَ أَبْقَى‏» و امر به نماز در این آیه بتوان نماز را از مهم‌ترین مصادیق روزی‌های خیر و پایدار ذکر کرد.

همچنین تعبیر «وَ الْعَاقِبَةُ لِلتَّقْوَىٰ» در انتهای همین آیه نشان از آن دارد که اولا حسن عاقبت در سایه تقواى الهى است و نه مادیات و امکانات دنیایی. ثانیا نماز، زمینه ساز پاکدامنى و تقواست همچنان در آیه دیگری بیان فرمود که نماز (حقیقی) از فحشا و منکر باز می‌دارد. ثالثا می‌توان دریافت کرد که سفارش به معروف از جمله نماز باید مستدل و همراه با بیان آثار باشد. از این‌رو هنگامی که می‌خواهیم نوجوانی را به نماز توصیه کنیم حتما می‌بایست آثار دنیایی و اخروی نماز و نقش آن در سعادت انسان را بیان کنیم. هنگامی که نوجوانی آموخت سعادت و حسن عاقبت او بدون نماز میسر نمی‌شود اهتمامش به نماز جدی‌تر و پررنگتر خواهد بود.
البته یکی دیگر از نکاتی که در سطح تفسیر یا تاویل می‌تواند مطرح شود تببین جایگاه ویژه اهل بیت (ع) است. امام باقر (ع) فرمود: خداوند عزّ و جلّ، پیغمبر خود را امر فرمود که اهل بیت (ع) خود را به امر نمودن به نماز غیر از سایر مردمان مخصوص گرداند، تا بر عالمیان واضح و روشن شود که اهل بیت آن حضرت نزد باری تعالی منزلتی است که کسی دیگر از بندگان آن منزلت را ندارد. پس امر فرمود: با مردمان به عموم در کریمه «و اقیموا الصّلوة» بعد از آن امر فرمود: ایشان را بخصوص (مجمع البیان، ج. ۴/ ۳۷؛ نور الثقلین، ج. ۳ /۴۰۸). این مسئله باز در سطح خود نشان از جایگاه نماز دارد و یکی از ویژگی‌ها و کرامات اهل بیت (ع) را توصیه مجزا به نماز معرفی می‌کند.

محمد پارسائیان، دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث

انتهای پیام