سرنوشت کتاب در عصر دیجیتال/ مزایای کتاب‌های الکترونیک و حس نوستالژیکی که دیگر نیست
گروه فرهنگی- وقت‌هایی که حالمان خوب نیست و تنها داروی آرام‌بخش روح و روانمان را از موجود عزیزی به نام کتاب می‌خواهیم، حتی اگر خیلی هم اهل پایبندی به اصالت‌ها باشیم، باز هم نمی‌شود که به کتابخانه‌های الکترونیکی سری نزنیم؛ چه رسد به آن‌که تخفیف‌های چند درصدی کتاب‌های مجازی، خودش عاملی می‌شود برای جدا کردن ما و کتاب‌هایی که پشت ویترین کتابفروشی منتظر دیدار ما هستند تا بخریم‌شان و آن‌ها هم حالمان را خوب کنند.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، وقت‌هایی که حالمان خوب نیست و تنها داروی آرام‌بخش روح و روانمان را از موجود عزیزی به نام کتاب می‌خواهیم، حتی اگر خیلی هم اهل پایبندی به اصالت‌ها باشیم، باز هم نمی‌شود که به کتابخانه‌های الکترونیکی سری نزنیم؛ چه رسد به آن‌که تخفیف‌های چند درصدی کتاب‌های مجازی، خودش عاملی می‌شود برای جدا کردن ما و کتاب‌هایی که پشت ویترین کتابفروشی منتظر دیدار ما هستند تا بخریم‌شان و آن‌ها هم حالمان را خوب کنند.
امروز اما سایه‌انداختن تکنولوژی بر سر کتاب و ورود کتاب‌های الکترونیکی به سبد فرهنگی مردم، تردیدهایی را در رابطه با آینده کتاب و صنعت چاپ مطرح می‌کند. برای یافتن پاسخ به سؤالاتی که در این موضوع مطرح است، با چند نویسنده برجسته به گفت‌وگو نشستیم.
به‌عنوان اولین مصاحبه، با لیلا صبوحی خامنه آغاز کردیم. نویسنده «پاییز از پاهایم بالا می‌رود» و کسی که داستان‌های کوتاهش در جشنواره‌های مختلف برگزیده شده است. این بانوی نویسنده معتقد است مطالعه کتاب کاغذی، ارتباط با موجودی است که روزی حیات در اجزایش جریان داشته و همین، کتاب چاپی را از نسخه‌های مجازی‌اش متمایز می‌کند اما با این وجود، کتاب‌های الکترونیک به‌ویژه برای نسل جدید مزایایی دارند که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت.
مطالعه از روی ابزارک‌ها(گجت‌ها) برایم قابل تصور نیست
لیلا صبوحی خامنه در گفت‌وگو با ایکنا با ابراز این مطلب که خواندن کامل یک کتاب از روی وسایلی مانند گوشی، لپ‌تاپ و ... برایم غیرقابل تصور است، ادامه داد: خواندن کتاب چاپ شده برای ما حس نوستالژیک دارد؛ علاوه بر آن‌که حسی که مطالعه از روی کاغذ ساخته شده از جنس چوب درختان که زمانی حیات در آن جریان داشته با مطالعه به وسیله گوشی‌هایی که از آهن، شیشه و پلاستیک ساخته شده طبیعتاً بسیار متفاوت است.
وی در رابطه با یکی دیگر از امتیازهای کتاب‌های چاپی اضافه کرد: وجود کتاب و کتابخانه در یک خانه، دیدگاه فکری و جایگاه فرهنگی خانواده و اینکه آنان چه کتاب‌هایی و چقدر کتاب می‌خوانند را نیز برای ما مشخص می‌کند.
نسل جدید با کتاب کاغذی، نوستالژی ندارند
صبوحی خامنه در ادامه با اشاره به تفاوت دیدگاه نسل جدید نسبت به کتاب‌های چاپی و الکترونیکی بیان کرد: بچه‌های امروز به علت‌های زیادی با گوشی‌های موبایل‌شان راحت‌تر هستند. از عمده این علت‌ها آن است که نسل جدید نوستالژی‌ای که ما با کتاب داشتیم را ندارند و تنها کتاب‌های کاغذی که با آن سروکار داشته‌اند، کتاب‌های درسی‌شان بوده که علاقه چندانی به آن‌ها نداشته‌اند.
این نویسنده برجسته در همین راستا قابل حمل بودن را یکی دیگر از علت‌های اقبال بیشتر نسل جدید به کتاب‌های الکترونیک برشمرد و افزود: اینکه می‌توان در یک گوشی کوچک تعداد زیادی کتاب داشت و در هر زمان و مکانی از آن‌ها استفاده کرد نیز یکی دیگر از علت‌های راحت‌تر بودن نسل جدید با کتاب‌های الکترونیک است که باعث می‌شود آنان با موبایل‌هایشان خاطره‌سازی کنند.
E-bookها(کتاب‌های الکترونیکی)، به نفع محیط زیست هستند
صبوحی خامنه در ادامه به بیان برخی مزایا و معایب کتاب‌های الکترونیک اشاره کرد و توضیح داد: غیر از آسانی‌هایی که کتاب‌های الکترونیک برای خوانندگان دارد، این نوع کتاب‌ها به شدت به نفع طبیعت هستند چراکه کاغذ از چوب تهیه می‌شود و برای تهیه چوب، درختان باید قطع شوند؛ بنابراین به لحاظ زیست محیطی به نفع جامعه‌اند؛ البته معایبی نیز دارند.
نقض راحت‌تر قانون کپی‌رایت در کتاب‌های الکترونیک
وی نقض آسان‌تر قانون کپی‌رایت را یکی از معایب کتاب‌های الکترونیک دانست و اضافه کرد: ما در خصوص قانون حقوق مؤلف حتی در مورد کتاب‌های چاپی هم به طور جدی مشکل داریم چه برسد به نسخه‌های الکترونیکی که به راحتی قابل دانلود هستند، موزیسین‌ها یا فیلم‌سازان به دلیل جذابیت آثارشان، حمایت اسپانسرها را دارند و یا از کنسرت‌ها کسب درآمد می‌کنند و شاید خیلی به درآمد فروش آثارشان وابسته نباشند اما اگر مختصر حق‌الزحمه‌ای که به نویسندگان داده می‌شود، وضعیت مشخصی نداشته باشد، نمی‌دانم چه اتفاقی خواهد افتاد.
کتاب‌های صوتی می‌توانند جایگاه خوبی در نشر پیدا کنند
این نویسنده برجسته در پاسخ به سؤالی درباره وضعیت آینده کتاب‌های کاغذی و الکترونیک، اظهار کرد: در طول تمدن بشری ابزارهای فرهنگی جایشان را با یکدیگر عوض کرده‌اند همان‌طور که امروز خبری از نوار کاست و فیلم‌های ویدیوئی نیست و امروز فایل‌ها بدون اینکه جسمیتی داشته باشند، دانلود می‌شوند و این روندی طبیعی است؛ علاوه بر آن‌که من احتمال می‌دهم کتاب‌های صوتی نیز بتوانند جایگاه خوبی در نشر پیدا کنند.
وی در همین مورد اضافه کرد: کتاب‌های صوتی در حال انجام کارهای دیگر به عنوان مثال در حال رانندگی و انجام کارهای منزل، قابل استفاده هستند و همین ویژگی باعث می‌شود در آینده جایگاه خوبی داشته باشند؛ البته این مطلب درباره کتاب‌هایی است که جنبه سرگرمی دارند اما درباره کتاب‌های صوتی تخصصی و تحلیلی به نظر می‌رسد زمان بیشتری طول بکشد تا یک نسل، آن‌ها را با ابزارهای زمان خودشان مطالعه کنند.
در ادامه، پیش یکی دیگر از فعالان حوزه ادبیات و نویسندگی رفتیم؛ کسی که بیشتر او را با «نشست‌های ادبی شمس» می‌شناسند. علی براتی گجوان، نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی و نویسنده کتاب «پسر من قاتل است» که نمی‌تواند برای مطالعه‌اش چیزی را جایگزین کتاب کند اما، می‌گوید هر نسل ارزش‌ها و رفتارهای خودش را دارد و به همین خاطر ابزار مطالعه‌اش هم با نسل‌های گذشته تفاوت پیدا کرده است. مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
علی براتی گجوان، نویسنده، پژوهشگر و منتقد ادبی در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به رواج کتاب‌های الکترونیک، با بیان اینکه تحول در این حوزه اجتناب‌ناپذیر است، اظهار کرد: روزنامه، امروز به پایین‌ترین تیراژ خودش رسیده و دلیلش هم انتشار اخبار، آگهی‌ها و ... در فضای مجازی به صورتی بهتر، قوی‌تر و شاید صادق‌تر است اما با این‌وجود، روزنامه برای کسانی که اخبار را ابتدا با خوانش آن آغاز کردند، حس نوستالژیکی دارد که باعث می‌شود آنان همچنان مخاطب روزنامه باشند؛ کتاب کاغذی نیز از این جهت مانند روزنامه و خاطره‌انگیز است.
مطالعه کتاب کاغذی؛ حس‌کردن متن و ارتباط با یک موجود زنده
وی در رابطه با ارتباطی که انسان با کتاب کاغذی برقرار می‌کند و تفاوت آن با مطالعه کتاب الکترونیک ادامه داد: ورق‌زدن کتاب، همنشینی خواننده و کتاب، همراهی خواننده با نویسنده، حس کردن جسم کتاب، بوی کاغذ و لمس کتاب از مزایای مطالعه کتاب چاپ شده است که در نسخه‌های الکترونیک وجود ندارد؛ این انتقال حس کتاب به انسان باعث می‌شود متن در وجود خواننده جاری شود، با آن زندگی کند و بخواهد به طور مداوم آن را دنبال کند.
این پژوهشگر ادبی در رابطه با آثار مطالعه کتاب کاغذی در یادگیری نیز توضیح داد: خوانش از روی کتاب کاغذی راحت‌تر است و تمرکز روی مطالب بهتر صورت می‌‌گیرد؛ البته طبق تحقیقاتی که انجام شده است، بهتر است کاغذ مایل به رنگ زرد باشد و کاملاً سفید نباشد.
براتی گجوان در همین مورد با اشاره به تفاوت ارزش‌های اخلاقی و رفتاری نسل جدید با نسل‌های گذشته، ابراز کرد: با تمام مزایای کتاب کاغذی، شاید نسل جدید با این تفاوت‌ها از مطالعه کتاب‌های الکترونیک حس دیگری دارند اما این حس حداقل تا الان برای من نامفهوم است و من به اطرافیان و شاگردانم پیشنهاد می‌کنم که کتاب‌های کاغذی را مطالعه کنند.
وی با اشاره به حذف کتاب از سبد کالایی خانواده‌ها اضافه کرد: اگر بخواهیم حس نوستالژیک ارتباط انسان با کتاب برای نسل امروز هم شکل بگیرد، باید کتاب به سبد خرید خانواده‌ها بازگردد.
مشکلات اقتصادی؛ دامن‌گیر نشر کتاب
این نویسنده با ابراز اینکه اگر بخواهیم کتاب در نسخه کاغذی همچنان تنفس کند، نیازمند فراهم‌شدن شرایطی هستیم، ادامه داد: امروز ناشران با زحمت به کارشان ادامه می‌دهند، کتاب‌فروشی‌ها در حال تعطیلی هستند و شرایط توزیع کتاب سخت شده است؛ به‌عنوان مثال پس از چاپ مجموعه داستان اول «پسر من قاتل است» توسط نشر نیستان، برای چاپ مجموعه دوم داستان کوتاهم اقدام کردم اما از سوی انتشارات نیستان، با تمام احترام گفتند امسال شرایط چاپ داستان کوتاه وجود ندارد.
وی با گلایه از سهم بسیار اندک تبلیغات و معرفی کتاب در برنامه‌های صداوسیما، افزود: این روزها به مناسبت برگزاری نمایشگاه کتاب برنامه‌هایی پخش می‌شود اما حفظ کتاب نیازمند اقدام همه‌جانبه از سوی مسئولان است.
اگر پیشنهاد جدیدی در حوزه ادبیات ندارید، کتاب چاپ نکنید
براتی گجوان انتشار کتاب از سوی سازمان‌ها و نهادهای غیرمتخصص و بی‌تجربه در حوزه نشر کتاب را یکی دیگر از مشکلات حوزه چاپ کتاب برشمرد و ادامه داد: یکی دیگر از مواردی که به اقبال عمومی به کتاب مرتبط است، نوآوری در نوشتن است؛ برخی شاگردانم که برای چاپ کتاب‌هایشان از من می‌پرسند، می‌گویم اگر کتاب شما پیشنهاد جدید در حوزه ادبیات ندارد آن را چاپ نکنید، چراکه ما باید به لحاظ متن، زبان، جلد و ... بهترین پیشنهاد را به مخاطب ارائه دهیم که این مهم نیازمند شناخت گرایش‌های مخاطب امروز و نوآوری است.
وی به دعوت از برخی نویسندگان و تبلیغ آثار بی‌کیفیت اشاره کرد و افزود: اینکه برخی آثار برجسته دیده نشود و در مقابل، افراد و آثاری با رانت به رسانه‌ها دعوت شده و برجسته شوند، باعث ضربه زدن به نویسندگان و شاعران خواهد شد که نتیجه‌اش انفعال آنان و در نتیجه، انفعال جامعه کتابخوان خواهد بود؛ بنابراین این نیز یکی از موانع رونق کتاب است که باید برطرف شود.
این منتقد ادبی در خصوص لزوم توجه به علایق مخاطب در نوشتن و نشر کتاب نیز توضیح داد: مخاطب می‌خواهد خودش و جامعه‌اش را در کتاب پیدا کند در حالی‌که برخی آثار با جامعه ما غریبه‌اند و هیچ بازتاب عملی برای این برهه از تاریخ ما ندارند؛ همگام بودن با مخاطب و جامعه یکی از عواملی است که می‌تواند ارتباط مخاطب با کتاب را محکم‌تر و اقبال به کتاب را رونق بخشد.
حسی که کتاب الکترونیک نمی‌تواند به انسان بدهد
سیدسعید موسوی، نویسنده برجسته حوزه ادبیات دفاع مقدس که «بازگشت از تاریکی»، «نبرد آل‌واتان»، «چهار فصل عشق» و ... از آثار اوست و هم‌اکنون نیز مدرس داستان‌نویسی است، با ابراز این مطلب که به‌شدت معتقدم هیچ چیز جای کتاب را نمی‌گیرد، اظهار کرد: معتقدم کتاب برای همیشه جایگاه خودش را دارد؛ چراکه علاوه بر مطالعه که از طریق کتاب‌های الکترونیک هم قابل انجام است، حسی که به دست گرفتن کتاب به انسان می‌دهد، نوع، رنگ و بوی کاغذ و ... همه در روحیه انسان تأثیر دارد و همین که کتاب همراه انسان است و وقتی شب‌ها می‌خوابد در کنارش است، حس بسیار خوبی است که کتاب‌های الکترونیک نمی‌توانند چنین حسی برای انسان داشته باشند. بررسی این آثار نیازمند مطالعه و نظرسنجی است.
موسوی با بیان این مطلب که کیفیت یادگیری از مطالعه کتاب‌های کاغذی و کتاب‌های الکترونیک با یکدیگر متفاوت است، ادامه داد: مطالعه با کامپیوتر یا موبایل به دلیل نور نمایشگر، باعث خستگی زودهنگام شده و باعث می‌شود انسان رغبتی برای مطالعه و مرور چندباره نداشته باشد؛ علاوه بر اینکه امکان یادداشت، تعمق، تفکر و خط کشیدن زیر مطالب مهم هم از ویژگی‌های کتاب‌های کاغذی است که باعث ارتقای کیفیت یادگیری می‌شود اما در کتاب‌های الکترونیک قابل انجام نیست.
وی با اشاره به پیشرفت‌های تکنولوژیک و سهم قابل توجه کتاب‌های الکترونیک در جذب افراد اهل مطالعه، اضافه کرد: با این‌وجود، کتاب‌های الکترونیک جای کتاب کاغذی را نمی‌گیرد و کتاب‌های کاغذی جایگاه خود را حفظ خواهد کرد.
موسوی در پایان گفت‌وگو ضمن تشکر از ایکنا، تاکید کرد: از خوانندگان، نویسندگان و هر کسی که توان انجام کاری را دارد، می‌خواهم که برای زیباسازی، به‌روز کردن و طراحی کتاب از فناوری‌های جدید استفاده کنند تا بتوانیم مخاطبان را راضی کنیم.
و سخن آخر
بعد از همه این گفت‌وشنودها و با مشاهدات میدانی و تجربی که وجود دارد، پاسخ به این سؤال که با چه چیزی مطالعه کنیم، برای هر کسی روشن است؛ با هر چه که راحت‌تر هستید!؛ اگر از آن‌هایی هستید که می‌خواهد ضمن یادگیری و خواندن دستش را روی کاغذ بگذارد، متنی که می‌خواند را حس کند و یا شب‌ها کتاب به دست خوابش می‌برد یا اگر از آن‌هایی هستید که با جسم کتاب به عنوان یار تنهایی‌هایتان همنشین بوده‌اید و این همنشینی برایتان ارزشمند بوده، کتاب کاغذی بهترین پیشنهاد است.
اما اگر مانند بیشتر نسل امروز همه زندگی‌تان در تلفن همراهتان است و با یک ابزارک(گجت) کارهایتان را انجام می‌دهید یا اگر برای قطع درختان دغدغه دارید و یا با وجود ابزارهایی مانند کتابخوان الکترونیکی( بوک‌ریدرتان) یا تبلت و گوشی تلفن همراهتان دلیلی برای حمل کتاب نمی‌بینید، مطالعه کتاب‌های الکترونیک برای شما بهترین نسخه است.
درد ناآگاهی، درد امروز بشر است. گم‌شدن در این دنیای پرهیاهو و هجوم بی‌وقفه اطلاعات، انسان این عصر را از خود دور و دورتر می‌کند و این تبعید تا آن‌جا ادامه می‌یابد که او را با خود بیگانه می‌کند. رنج گم‌بودن و غریبه‌بودن در دنیای خاکی برای انسانی که دکتر علی شریعتی او را «خداگونه‌ای در تبعید» می‌خواند، بزرگ‌ترین رنج بشر است و شاید در این بین، کتاب، بتواند راهنمایی برایش باشد، برای یافتن خود، برای شکفتن و برای تبدیل دنیا به جایی بهتر برای زیستن.
انتهای پیام
احسان شریفی
