آثار فردی و اجتماعی پرداخت زکات/ نکاتی فقهی درباره زکات فطره

حجت‌الاسلام والمسلمین اکبر بیگی، مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم و از کارشناسان مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی، در گفت‎گو با ایکنا، به بیان نکاتی درباره اهمیت زکات و زکات فطره و نقش آن در فقرزدایی و بهبود وضعیت اقتصادی جامعه اسلامی پرداخت و اظهار کرد: زکات یکی از امور مهم در مناسک دین مبین اسلام محسوب می‌شود، به گونه‌ای که همواره در آیات زیادی از قرآن کریم، از آن در کنار نماز نام برده شده است. زکات در لغت به معنای رشد و پاکیزگی است و پرداخت زکات هم سبب پاک شدن مال از حق محرومین و پاک شدن روح از بُخل، حرص و تکاثر است.
وی ادامه داد: زکات در اصطلاح فقهی، پرداخت مقدار معینی از مال است که خداوند متعال مشخص کرده است. این بحث در دو جنبه قابل ارائه است که یکی آثار و برکاتی است که زکات برای شخص پرداخت کننده دارد و دیگری هم آثار و برکاتی است که برای جامعه دارد.
این مدرس حوزه علمیه قم تأکید کرد: درباره آثار و برکات زکات برای شخص باید عرض کنم که زکات درمان بُخل است. بُخل عیبی است که عیوب دیگری همانند بی‌‎اعتنایی به مردم، سنگدلی، عذرتراشی، دروغ پنداشتن ادعای فقرا، از دست دادن دوستان خوب، سوءظن به وعده‎های خداوند و توکل نمودن به مال خود را به دنبال خواهد آورد و اینها گوشه‌ای از آثار بُخل هستند.
مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم اظهار کرد: افرادی که به فکر خودسازی و اصلاح خود هستند باید خود را از این عیب دور بدارند و شاید در آیه 103 سوره توبه که خداوند متعال به پیامبر اسلام(ص) دستور می‌دهد: «خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ از اموال آنان صدقه‏‌اى بگير تا به وسيله آن پاك و پاكيزه‏‌شان سازى و برايشان دعا كن زيرا دعاى تو براى آنان آرامشى است و خدا شنواى داناست» یعنی ای پیامبر زکات اموال مردم را بگیر و آنان را پاک کن، منظور پاک کردن مردم از بُخل و حب دنیا باشد.
وی گفت: امام صادق(ع) در روایت نورانی فرمودند: هرکس زکات مال خود را بپردازد قطعا از بُخل پاک می‌شود. از دومین آثار شخصی که برای پرداخت زکات در روایات اشاره شده است این است که زکات، کلید برکت و زیاد شدن رزق انسان است. مانند بریدن شاخه‌های انگور که گرچه در ظاهر کوتاه کردن درخت است اما در واقع سبب رشد آن می‌شود.
بیگی تأکید کرد: خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ أَثِيمٍ؛ خدا از (بركت‏) ربا مى‌‏كاهد، و بر صدقات مى‏‌افزايد، و خداوند هيچ ناسپاس گناهكارى را دوست نمى‌دارد» (البقره/ 276) یعنی خداوند ربا را محو می‌کند اما صدقات را رشد می‌دهد و یکی از مصادیق صدقات، همان زکات است.
وی گفت: در روایات دیگری مطرح شده که« الزَّكاةُ تَزِيدُ في الرِّزقِ» یعنی زکات، روزی انسان را زیاد می‌کند. اثر دیگری که برای شخص زکات دهنده است این است که زکات مال انسان را از تلف شدن و حوادث بیمه می‌کند؛ چنانچه امام کاظم(ع) در روایتی نورانی فرمودند: اموال خود را طریق زکات بیمه کنید.
کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی عنوان کرد: یکی دیگر از آثار فردی زکات این است که وسیله باز شدن گره‌ها و مشکلات است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: « وَأَمَّا مَنْ آمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَاءً الْحُسْنَى وَسَنَقُولُ لَهُ مِنْ أَمْرِنَا يُسْرًا؛ و اما هر كه ايمان آورد و كار شايسته كند پاداشى هر چه نيكوتر خواهد داشت و به فرمان خود او را به كارى آسان واخواهيم داشت» (الکهف/ 88). خداوند متعال در این آیه می‌فرماید هر کس بخششی نماید و پرهیزگار باشد و صدقه دهد، ما کارهای مشکل را بر او آسان می‌کنیم.
بیگی یادآور شد: یکی دیگر از آثار زکات این است که مایه فرونشاندن غضب الهی و کفاره گناهان است؛ کما اینکه امیرالمؤمنین(ع) در نهج البلاغه در وصیت خود به فرزندانش و همه کسانی‌که این وصیت به آنها می‌رسد، فرمودند: « اللهُ، اللهُ، في الزّكاةِ فَانَّها تُطفئُ غَضَبَ رَبِّكم» یعنی شما را به خدا، شما را به خدا درباره زکات توصیه می‌کنم که غضب پروردگار را فرو می‌نشاند.
وی در ادامه به بیان چند نمونه از آثار اجتماعی زکات اشاره کرد و گفت: یکی از آثاری که در این زمینه می‌توان بیان کرد، درمان دردهای اقتصادی جامعه است و همانگونه که برای عضوی از بدن کسی ناراحتی پیش بیاید، او را از حرکت می‌اندازد، اگر در جامعه نیز گروهی از افراد با مشکل مواجه شوند، حرکت آن جامعه فلج می‌شود و زکات برای حل مشکلات جامعه است.
کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی اظهار کرد: به همین جهت خداوند متعال یکی از مصارف زکات را فی سبیل الله یعنی برای کارهای عام‌المنفعه قرار داده است که منفعت آن به همه افراد جامعه می‎رسد که می‎توان به ساختن پل، مدرسه و اینگونه موارد اشاره کرد. یکی دیگر از آثار اجتماعی زکات، فقرزدایی و کم شدن مفاسد اجتماعی است. معلوم است که یکی از ریشه‌های مفاسد اجتماعی مانند سرقت و موارد دیگر، وجود فقر، گرسنگی و سایر کمبودهاست که در جامعه وجود دارد که یکی از راه‌های مبارزه با آن، توجه جدی به مسئله پرداخت زکات، انفاقات و سایر وجوهات شرعیه همانند خمس است.
وی افزود: امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: هیچ فقیری گرسنه نمی‎ماند مگر به خاطر آنکه توانمندی حق خداوند را نمی‌پردازد و خداوند متعال هم در روز قیامت، توانمند را به همین دلیل بازخواست خواهد کرد. در روایات متعدد دیگری بیان شده است که اگر مردم زکات مال خود را بپردازند، فقیری در جامعه مسلمانان باقی نمی‎ماند.
بیگی به روایتی از امام صادق(ع) اشاره کرد و گفت: امام صادق(ع) فرمودند هیچ محتاج، گرسنه و برهنه‌ای در جامعه وجود نخواهد داشت مگر به خاطر گناه اغنیا؛ بنابراین با پرداخت زکات، فقر مردم برطرف می‌شود و وقتی فقر برطرف شد، قهرا بخشی از مفاسد اجتماعی که برخاسته از فقر حاکم بر جامعه است از بین خواهد رفت.
مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم اظهار کرد: یکی دیگر از آثار و برکات اجتماعی زکات، تقویت بنیه دینی مردم است. امام رضا(ع) فرمودند: فلسفه و دلیل پرداخت زکات، تقویت فقرا و کمک‌رسانی به امور دینی آنهاست. از محل زکات جمع‌آوری شده می‌توان مدارس، کتابخانه‌ها، مساجد و سایر مراکز دینی و فرهنگی را ایجاد نمود و آنچه را که قبلا ایجاد شده است توسعه داد.
وی عنوان کرد: با توجه به اینکه در آستانه حلول ماه شوال و عید سعید فطر هستیم، مطالبی را هم پیرامون زکات فطره که یکی از اقسام زکات واجب است و نحوه پرداخت آن و برخی از مسائلی که مورد نیاز مردم است، بیان می‌کنم. زکات فطره، یکی از اعمال واجب در روز عید فطر است که بر کسانی‌که در شب عید فطر فقیر نباشند و مکلف باشند و نان خور دیگران محسوب نشوند، واجب است و باید زکات فطره خود و کسانی‌که نان خور آنان هستند را بپردازند.

بیگی یادآور شد: در مورد وقت پرداخت زکات فطره باید عرض کنم که از شب عید تا ظهر روز عید فطر است اما اگر کسی در نماز عید فطر شرکت می‌کند، بنابر احتیاط باید قبل از نماز عید فطر، زکات فطره را بپردازد یا اگر دسترسی به فقیر مورد نظر ندارد، از اموالش جدا کرده و کنار بگذارد تا بعدا بپردازد.
مدرس احکام و مسائل شرعی در حوزه علمیه قم در مورد مقدار زکات فطره نیز گفت: در این مورد برای هر نفر، معادل سه کیلوگرم گندم، برنج، خرما و امثالهم است که اگر معادل پولی آن هم پرداخت شود اشکالی ندارد و حداقل مبلغ فطریه برای امسال که در سال 1397 هستیم، براساس قیمت قوت غالب گندم برای هر نفر 8 هزار تومان مشخص شده است و بر مبنای قوت غالب برنج هم قیمت سه کیلو گرم برنج بر حَسَب نوع مصرف است.
وی افزود: البته هرچند برخی افراد قوت غالب آنها برنج است اما پرداخت برنج واجب نیست و می‎توانند از همان گندم پرداخت کنند، هرچند بهتر است به همان قیمت بالاتر پرداخت شود. نکته مهم دیگر در مورد مصرف زکات فطره است که در این مورد تفاوت فتوا وجود دارد.
کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی گفت: برخی از مراجع معظم تقلید مانند حضرت امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری می‌فرمایند مصرف زکات فطره همان مصرف زکات مال است که در همان هشت مصرفی است که خداوند متعال در آیه 60 سوره توبه بیان فرموده‌اند و البته مستحب است که این زکات فطره به فقرای شیعه پرداخت شود.
وی عنوان کرد: نظر مبارک برخی از مراجع معظم تقلید دیگر همانند آیت‌الله سیستانی و آیت‌الله مکارم شیرازی نیز این است که زکات فطره را بر احتیاط واجب فقط باید به فقرای شیعه پرداخت کرد و برای برخی مصارف دیگر همانند کارهای عام‌المنفعه از جمله ساختن مسجد و موارد دیگر به احتیاط واجب جایز نیست.
بیگی ادامه داد: نکته دیگر این است که فقیری را که ما می‌خواهیم زکات فطره را به او پرداخت کنیم باید دارای شرایطی باشد که یکی از شرایط فقیر آن است که شیعه دوازده امامی باشد، زکات را در معصیت مصرف نکند، خود آن فقیر از کسانی نباشد که معصیت خداوند متعال را در آشکارا انجام می‌دهد و اگر آن پرداخت کننده زکات غیر سید هست، نمی‎تواند زکات فطره خود را به فقیری که سید است پرداخت کند.
وی افزود: نکته دیگری که در مورد زکات فطره حائز اهمیت است این است که پرداخت زکات فطره به کسانی‌که واجب‌ النفقه انسان هستند جایز نیست و به عنوان نمونه فرزندان بخواهند زکات فطره خود را به پدر و مادر فقیر یا پدر و مادر بخواهند زکات فطره خود را به فرزندان فقیر خود پرداخت کنند جایز نیست.
کارشناس مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات شرعی در پایان تصریح کرد: نکته مهم دیگری که به میزان زیادی دارای اهمیت و مورد سؤال است، بحث زکات فطره مهمان است که آیا این زکات فطره بر صاحبخانه واجب هست یا نیست که اینجا مطابق نظر مشهور مراجع معظم تقلید اگر مهمانی بعد از غروب شب عید فطر بر صاحبخانه وارد شود، زکات فطره بر عهده مهمان است و چیزی بر صاحبخانه واجب نیست اما اگر پیش از غروب عید فطر بر صاحبخانه وارد شود، مطابق با نظر حضرت امام(ره)، مقام معظم رهبری و آیت‌الله مکارم شیرازی، در صورتی‌‎که این مهمان بخواهد چند روز مهمان صاحبخانه باشد در این صورت زکات فطره مهمان را باید میزبان پرداخت کند اما اگر همان شب عید فطر را مهمان باشد، زکات فطره بر عهده خود وی است.

انتهای پیام