مهدی نجف‌زاده:
اجتماعی شدن مذهب؛ کارکرد آموزه‌های دینی در عرصه اجتماع/ شکل‌گیری گفتمان با زیربنای اجتماعی
گروه دانشگاه ــ برگزیده نهمین جشنواره بین‌الملل فارابی با بیان اینکه اجتماعی شدن مذهب به معنای کارکرد آموزه‌های دینی در عرصه اجتماع است، گفت: شانس تاریخی ایران این بوده که مهمترین وجه مذهب شیعه یعنی اجتماعی شدن آن بروز پیدا می‌کند و تبدیل به یک گفتمان می‌شود.
مهدی نجف‌زاده، دانشیار گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد و نویسنده کتاب «جابجایی دو انقلاب» که از جمله آثار برگزیده نهمین جشنواره بین‌المللی فارابی شناخته شد، در گفت‌وگو با ایکنا، درباره این مسئله که نقش مذهب در حرکت‌های اجتماعی و نیز شکل‌گیری انقلاب‌ها چگونه تبیین می‌شود، اظهار کرد: به این مسئله در کتاب جابجایی دو انقلاب اشاره کرده‌ام. به نظر می‌رسد انقلاب اسلامی و انقلاب مشروطه از یک منطق برخورداند و زیربنای هر دوی آن‌ها مذهب است. در یک جامعه سنتی در دوره قاجار یک انقلاب کاملا عرفی و سکولار داریم، اما بعد که توسط پهلوی‌ها جامعه ایران وارد فاز مدرنیته می‌شود و توسعه صنعتی در دستور کار قرار می‌گیرد ما با یک انقلاب کاملا مذهبی روبرو هستیم.
وی افزود: در کتاب «جابجایی دو انقلاب» دغدغه من بر خلاف دیگر آثار محققان که سعی دارند زیربنای سیاست را تجزیه و تحلیل کنند و اینکه چرا انقلاب‌ها در ایران با این منطق در می‌گیرد و آغاز می‌شود، این بوده که سعی کردم بیشتر با زیربنای اجتماعی به انقلاب‌ها از جمله انقلاب اسلامی نگاه کنم و این مسئله را در سه سطح بررسی کردم.
دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد در تبیین سه سطح بیان کرد: نخست آنکه از نظر مذهبی ادعا این است که مذهب شیعه روز به روز اجتماعی‌تر شده و از صفویه تا انقلاب اسلامی و در فاصله‌ای ۳۰۰ ساله مذهب شیعه و مناسک و شعائر آن، هر روز جای باورداشت‌های مذهبی جامعه را گرفته و از یک مذهب آن جهانی و درونی تبدیل به یک مذهب این جهانی و مبتنی بر آموزه‌های سیاسی اجتماعی شده است.
وی ادامه داد: در سطح دیگر؛ این مسئله مدنظر بود که رضاشاه در حقیقت با درهم شکستن «جامعه شبکه‌ای» آن زمان که به جامعه‌ای اطلاق می‌شد که گروه‌های سیاسی در این جوامع هستند و این‌ها عرصه‌های سیاسی و اجتماعی را برعهده دارند، زمینه را برای شکل‌گیری یک جامعه توده‌ای فراهم می‌کند. این هم در سطح دوم مورد بررسی قرار گرفته است. سطح سوم؛ فضای فکری است که انقلاب اسلامی مبتنی بر آن‌ها ساخته و پرداخته می‌شود و بر این اساس روشنفکران نقش بسیار اساسی برای آنکه جامعه ایران را برای یک تحول مذهبی آماده کنند، داشتند. به همین دلیل است که با یک انقلاب مذهبی در قرن ۲۰ مواجه شدیم و روند آن در حال طی شدن است.
وی با اشاره به نقش مذهب در انقلاب اسلامی در مقایسه با دیگر انقلاب‌ها، گفت: منطق انقلاب‌های ایران یک بعد کاملا قدرتمند مذهبی دارد. مذهب در جامعه ایران به جایی می‌رسد که عبور از آن ایامی که از عرصه سیاسی کناره می‌گرفته، خود داعیه‌دار عرصه سیاسی اجتماعی می‌شود. از این لحاظ جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی برآمده از این تغییر و تحولات درونی مذهب می‌شود و عرصه را برای به دست‌گیری قدرت توسط روحانیت که در گذشته نقشی نداشتند، فراهم می‌کند.
نجف‌زاده افزود: نکته دوم این است که مذاهب در حال تغییر هستند. یعنی همیشه یک مجموعه شکل برای مذاهب نمی‌توان متصور شد. مسیحیت مدام در حال چرخش از یک مذهب آن جهانی به این جهانی است. تغییر و تحولات ناشی از ظهور پروتستانیزم را می‌توانید ببینید. خود مذهب شیعه نیز همین گونه است و مدام درحال تغییر و تحول بوده است.
وی با اشاره به نقش مذهب شیعه و اجتماعی شدن آن، گفت: شانس تاریخی ایران بوده که در اواخر قرن ۲۰ مهمترین وجه مذهب شیعه یعنی اجتماعی شدن مذهب ظهور و بروز پیدا می‌کند و این باعث می‌شود انقلاب اسلامی شکل بگیرد.
برگزیده نهمین جشنواره بین‌المللی فارابی خاطرنشان کرد: اگرروند‌های آتی را بررسی کنیم احتمالا مذهب شیعه دوباره به گرایش‌های سنتی خود در ۵۰ سال آینده بازگردد و این دوره با آخرین مرحله از اجتماعی شدن مذهب روبرو باشیم. باید ببینیم آیا جمهوری اسلامی می‌تواند پاسخی به مسائل بزرگی مانند اقتصاد و جهانی شدن ارائه کند. در آینده نوع مواجهه سیاست و مذهب مشخص خواهد شد.
وی در پاسخ به این پرسش که اجتماعی شدن مذهب به چه معناست، افزود: اجتماعی شدن مذهب به منزله این است که شرایط به نحوی فراهم شود که آموزه‌های دینی در عرصه اجتماعی به گونه‌ای مورد بهره‌برداری قرار گیرد که عمل به این آموزه‌ها منجر به این شود که مردم احساس کنند مذهب باید در عرصه‌های اجتماعی دخالت کند و مذهب کناره‌گیری از عرصه سیاسی نیست، بلکه کاملا با این مقوله عجین می‌شود. در همین راستا گفتمان دینی شکل می‌گیرد و پرسش‌هایی مطرح می‌شود و به دنبال پاسخی برای آن‌ها خواهد بود.
نجف‌زاده گفت: در اجتماعی شدن مذهب در حقیقت از یک گزاره آن جهانی که با عرصه سیاسی و اجتماعی کار ندارد به گزاره‌ای تبدیل خواهد که مبتنی بر این است که باید در این عرصه‌ها دخالت کرد. این پذیرش دخالت مذهب در امور هم تناقضی با نقش روشنفکران ایران در انقلاب ندارد.
وی ادامه داد: مسئله این است که زمانی که روشنفکران ایران سعی داشتند پاسخ‌هایی به مسائل سیاسی و اجتماعی پیدا کنند، به این نتیجه می‌رسند که مذهب می‌تواند پاسخگو باشد و یک فضای سیاسی-اجتماعی و گفتمانی را شکل دهد و حکومت تشکیل دهد.
نجف‌زاده افزود: با مرور تاریخ انقلاب اسلامی خواهید دید بسیاری از روشنفکران سکولار به این نتیجه رسیده بودند که مذهب قدرت بسیج کردن مردم درعرصه‌های سیاسی و اجتماعی را دارد و زمینه را همین روشنفکران فراهم کردند. اگرچه با گذشت زمان و به مرور بعد از انقلاب، روشنفکران پرسش‌های دیگری مطرح می‌کنند و بخشی از منازعات ایدئولوژیک در کشور ناشی از همین است که روشنفکران پرسش‌های جدیدی مطرح کردند و سعی می‌کنند به آن‌ها پاسخ داده شود.
وی همچنین با اشاره به نقطه عطف کتاب خود که در این رابطه نگاشته است، گفت: در کتاب «جابجایی دو انقلاب» می‌توانید یک روند بطئی ۳۰۰ ساله از وضعیت جامعه ایران از صفویه تا انقلاب اسلامی را مشاهده کنید. این مسئله به شکلی روایت‌گونه در کتاب گفته شده و وارد عرصه‌های سخت جامعه شناسی و سیاسی نشده و تنها به صورت یک روایت بیان شده است.
یادآور می‌شود، کتاب «جابجایی دو انقلاب» نوشته نجف‌زاده و اثر برگزیده نهمین جشنواره بین‌المللی فارابی توسط انتشارات تیسا برای نخستین‌بار در سال ۹۵ چاپ و منتشر شده و اکنون به چاپ دوم رسیده است.
انتهای پیام
