پیام عاشورا، اصل آزادی و حقوق برابر است/ عاشورا؛ صحنه تلاقی ارزش‌ها‌ و اصول انسانی

به گزارش ایکنا از اصفهان، ۱۳۷۹ سال از «روز واقعه» یعنی عاشورای سال ۶۱ هجری‌قمری می‌گذرد. عاشورا، تنها یک حادثه تاریخی مربوط به یک دوره و مکان خاص نبود؛ بلکه یک گفتمان و مکتب آگاهی‌بخش، هدایت‌بخش و انسان‌ساز است که پیام ‌آزادی و حفظ کرامت انسان را برای همه عصرها و نسل‌ها تداعی می‌کند. در متن این واقعه، ارزش‌ها و عناصر برجسته‌ای نظیر اخلاق، آزادی، کرامت انسانی، معنویت، شجاعت، عزت، ظلم‌ستیزی و... جای گرفته که این عناصر و مؤلفه‌های مهم، واقعه عاشورا را از دیگر رویدادهای تاریخی متمایز کرده و به آن یک هویت جهانی بخشیده است. در طول تاریخ خوانش و قرائت‌های متعددی از واقعه عاشورا ارائه شده و هر متفکری براساس مستندات تاریخی و همچنین انتظارات و پیش‌فرض‌های ذهنی خود تفسیری از حرکت امام حسین(ع) در سال ۶۱ هجری ارائه داده است، اما امروز و در عصر مدرن باید دید چه خوانش و قرائتی از عاشورا می‌تواتد پاسخگوی نیازها و مطالبات انسان و جامعه امروز باشد، آن هم در شرایطی که امروز انسان جامعه مدرن با خلا و بحران‌هایی نظیر معنویت، اخلاق و هویت مواجه شده است. خبرگزاری ایکنا در اصفهان میزگردی را به‌منظور بررسی علل و عوامل قیام امام حسین(ع) با حضور اصغرمنتظرالقائم، رییس دانشگاه معارف قرآن اصفهان و عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان و حجت‌الاسلام محمد نصر، عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان برگزار کرده است. قسمت اول این میزگرد روز گذشته(پنجشنبه 28 شهریورماه) با عنوان «عاشورا؛ روزنه‌ای برای تشکیل حکومت یا نهضتی برای تثبیت امامت» متشر شد و امروز بخش دوم و پایانی آن را از نظر می‌گذارنید.
آنچه در این میزگرد می‌خوانید:
امام حسین(ع) به دنبال سلامت جامعه بشری بودند
امام حسین(ع) به دنبال ایجاد یک جامعه آرمانی بود
عاشورا تجلی صحنه‌های محبت‌آمیز است
پیام عاشورا، اصل آزادی و حقوق برابر است
اهل سنت و شرق شناسان منصف در حق‌طلب بودن امام حسین(ع) متفق‌القول هستند
امام حسین(ع) به دنبال امر به معروف و نهی از منکر کلان و ساختاری بود
روش حق‌طلبی امام(ع)، روش قیام و جهاد بود‌
امام خمینی، امربه معروف و نهی از منکر انقلابی را احیا و تقیه را حرام دانستند
مسیر دنیای امروز مدرنیته دوری از معنویت، اخلاق و دیانت است
عاشورا پتانسیل عظیمی برای بسیج مردم به سمت مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی است
امروزه بیشتر درگیر شعائر و مراسم امام حسین(ع) شده‌ایم
کمتر به عمق مبانی و اهداف نهضت حسینی توجه کرده‌ایم
جنبه احساسی عاشورا برجنبه معنوی و فکری آن غلبه کرده است
عدم تبیین و تحقق فرهنگ عاشورا ناشی از دو عامل تقدیری و تحقیقی است
عاشورا پژوهان هنوز در مبانی تحلیل حرکت ابی عبدالله مانده‌اند
هنوز مفهوم آزادگی و کرامت ذاتی انسان مورد قبول عملی قرار نگرفته است

ایکنا: اگر بخواهیم بر اساس یک نگاه و رویکرد قرآنی، انسانی و اخلاقی به قضیه عاشورا نظر کنیم، به نظر شما مهمترین پیام‌های عاشورا چیست؟ یعنی اگر امروز در قرن بیست و یکم بخواهیم از پیام‌های واقعه عاشورا در عرصه جهانی سخن بگوییم، این پیام‌ها چیست؟ با توجه به اینکه امروز در عصر گذار از سنت به تجدد، با بحران‌ها و خلأهایی مثل بحران هویت، معنویت و اخلاق مواجهیم، پیام‌های عاشورا چقدر می‌تواند پاسخگوی این بحران‌ها در جامعه مدرن باشد؟
منتظرالقائم: با بررسی اهداف و سخنان امام حسین(ع) در جریان واقعه عاشورا، درمی‌یابیم امام در جهت ایجاد جامعه‌ای که سلامت بشریت را تضمین کند، حرکت می‌کردند‌ تا انسان‌ها در جایگاه و مقام الهی خود قرار بگیرند، خلیفه‌الله رهبر آنها باشد و بندگان خدا بتوانند در راستای عبودیت واقعی حرکت کرده و ارتباطشان با خدا و زمین و آسمان برقرار شود. این موضوع در سخنرانی امام شب عاشورا خود را نشان می‌دهد، یا صحنه‌های محبت آمیز و خانوادگی که میان زن و شوهر می‌بینید، مثل زهیر بن قین و همسرش که رابطه‌ای عاشقانه با هم داشتند، یا رابطه میان عبدالله بن عمیر کلبی با مادر و همسرش. تک تک اینها شعارهای برجسته اصول انسانی است که برای بشریت، سلامت اجتماعی، جسمی، خانوادگی، روانی، معنوی و جنسی به همراه دارد و ما آن را در حرکت امام حسین(ع) برای ایجاد جامعه‌ای آرمانی می‌بینیم که این جامعه آرمانی خود به سلامت کامل بشر منجر شده و دنیای دیگرش را نیز تضمین می‌کند؛ لذا اصل محبت و ارتباط دوستی و صمیمیت میان همسران و نقش زنان، اطفال، دوستداران اهل‌البیت(ع) و حتی حیوانات در روز عاشورا تمام ابعاد سلامت بشر را در واقعه عاشورا نشان می‌دهد.
رعایت حقوق حیوانات را در این واقعه به خوبی می‌توان مشاهده کرد، آنجا که امام حسین(ع) در مقابل سپاه حر قرار می‌گیرد، دستور سیراب کردن سپاهیان و اسب‌های آنها را می‌دهند و خودشان شتر ضعیفی را برای سیراب ساختن انتخاب می‌کنند. یعنی امام(ع) این‌گونه از دشمنی که قرار است چند روز دیگر آنها را بکشد، پذیرایی می‌کند. یا فداکاری در راه هدف؛ از نظر حقوق انسانی، آزادی و انتخاب مهمترین اصل محسوب می‌شود که در عصر عاشورا خود را نشان می‌دهد، یا پیوندها و صله ارحام را به خوبی می‌توان در این واقعه دید، یعنی زمانی که عبدالله بن حسن نوجوان خود را به امام حسین(ع) رسانده و در دفاع از ایشان شهید می‌شود. پیام‌هایی این واقعه برای آینده بشر دارد و مهمترین آنها، اصل آزادی و حقوق برابر برای تمام انسان‌ها است که این‌ها در سخنان امام حسین(ع) مطرح است.
عصر عاشورا دو پیام مهم دارد؛ یکی زیر بار ذلت نرفتن. به این معنا که همه انسان‌ها اگر بخواهند جایگاه خلیفه‌الله وعقلانی خودشان را حفظ کنند، نباید زیر بار ذلت و ستم بروند. از طرفی باید آزاده باشند. آزاده بودن یعنی حق و اصول را پیاده کردن و دنبال فساد و منافع شخصی نبودن. لشکر مقابل امام حسین برای منافع شخصی و غارت به چادرهای امام حمله کردند و این یعنی دنیا طلبی. امام حسین(ع) در اینجا فرمودند: آزاده باشید، یعنی دنیاطلب نباشید. این یعنی به مسیر شعائر الهی دعوت کردن، یعنی آن آرمان‌شهر را جستجو کردن. به قول سید جمال اسدآبادی که می‌گوید:« در کشوهای اسلامی، اسلام هست ولی مسلمانی نیست ولی در کشورهای اروپایی، مسلمانی هست ولی اسلام نیست».

حجت‌الاسلام نصر: نگاه جهانی به واقعه عاشورا را باید از نگاه‌هایی که جهانیان به عاشورا و نهضت امام حسین(ع) کرده‌اند استنباط کرد. اهل سنت و شرق شناسان منصف زمانی که به حادثه کربلا نگاه می‌کنند، نمی‌توانند منکر پیام حق‌طلبی عاشورا شوند، هرکس تاریخ عاشورا را می‌خواند، امام حسین(ع) را به عنوان یک حق طلب شاخص می‌شناسند که برای احیا و احقاق حق و انجام این مسئولیت سنگین اجتماعی حاضر است همه چیز خود را ایثار کند، و دوم روشی که در این مسیر برای حق‌طلبی خودش اتخاذ می‌کند، همان نقد اجتماعی یا امر به‌ معروف و نهی از منکر است، نه امر به معروف و نهی از منکر سطحی و در مسائل جزیی، بلکه امر به معروف و نهی از منکر کلان و ساختاری، به این معنا که تا این ساختار در جامعه اسلامی وجود داشته باشد، اصلاح امکان‌پذیر نیست و حق احیا نخواهد شد، بنابراین باید به درون این سیستم ورود پیدا کرد و حق را جانشین باطل کرد.
روش حق‌طلبی امام(ع)، روش قیام و جهاد بود‌. تصور امام حسین(ع) بر این بود که با این حرکت، اصلاح جامعه، امکان‌پذیرتر است چون مردم کوفه که تنها پایگاه امامت بود، اظهار آمادگی کرده بود‌. سایر ائمه(ع) چنین تاکتیکی را نپذیرفتند، یعنی اصل موضوع را قبول داشتند ولی بر این باور بودند که اگر حق بخواهد جا بیفتد، باید از شیوه‌های درازمدت فرهنگی استفاده کنیم. اتفاقا تمام جنبش‌های انقلابی از خوارج، کیسانیه، علویان و آل حسن و زیدیه و اسماعیله که مشی انقلابی داشتند و می‌گفتند امام کسی است که اقدام مسلحانه کند و اگر امام شمشیر نکشد و قیام نکند، امام نیست، اثری باقی نمانده است، ولی شیعه دوازده امامی که بعد از امام حسین(ع) به این نتیجه رسید باید از شیوه تقیه استفاده کرد، باقی ماند. ائمه بر این باور بودند که اگر حق بخواهد تحقق پبدا کند و امامت جا بیفتد، با چنین ساختار سیاسی موجود و دارای قدرت، نمی‌شود درافتاد و تا فرهنگ آن جا نیفتد، امکان‌پذیر نیست. در واقع بعد از آن سایر ائمه(ع) معتقد بودند اگر حرکت بخواهد تند، انقلابی باشد، ادامه آن چیزی جز نابودی نیست. در دوران معاصر و عصر انقلاب‌ها در دنیا، مردم به رهبری امام خمینی، امربه معروف و نهی از منکر به معنای انقلابی را احیا کردند و تقیه را حرام دانستند. مرحوم صالحی نجف‌آبادی و همفکران ایشان در زمان انقلاب می‌گفتند حرکت امام حسین باید ادامه پیدا کند. در واقع مرحوم صالحی نجف‌آبادی استراتژی انقلابی امام خمینی و انقلاب اسلامی را با چنین تفسیری از عاشورا تئوریزه کرد.
مسیر دنیای امروز مدرنیته و دوری از معنویت و اخلاق و دیانت است. نهضت ابی‌عبدالله الحسین با توجه به نفوذی که در فرهنگ ما دارد، پتانسیل عظیمی برای بسیج مردم به سمت مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی و استبداد دارد. این پتانسیل را به خوبی در جریان انقلاب اسلامی ایران و جنگ تحمیلی مشاهده کردیم. اگر از این پتانسیل استفاده صحیح انجام گیرد نقش عظیمی را می‌توان در عبور از بحران‌های اجتماعی ما ایفا کند.

ایکنا: به نظر شما چرا اهداف، آرمان‌ها و فرهنگ عاشورا برای جامعه امروز به درستی تفهیم و تبیین نشده است؟چه موانعی در این مسیر وجود داشته و دارد و چه کسانی با چه اهدافی باعث شده‌اند که عاشورا و ماهیت آن به خوبی در متن جامعه تحقق پیدا نکند؟
منتظرالقائم: ما امروزه بیشتر درگیر شعائر و مراسم امام حسین(ع) شده‌ایم، به جای آنکه اهداف و حقیقت نهضت امام حسین(ع) را بیان کنیم. جنبه جامعه‌شناسانه و مردم‌نگارانه نهضت حسینی بسیار قوی‌تر شده، یعنی بعد اجتماعی این نهضت بسیار گسترده شده است، مثل دسته‌های عزاداری، تعزیه‌ها و سوگواری‌های زیادی که وجود دارد، یعنی جنبه تشریفاتی و احساسی آن غلبه پیدا کرده و بعضا صحنه‌های منقلب کننده‌ای مشاهده می‌شود که با اهداف امام حسین(ع) هماهنگی ندارد. اینها شعارزدگی احساسی است و کمتر به عمق مبانی و اهداف نهضت حسینی توجه کرده‌ایم. جنبه شعار زدگی و احساسی قیام امام حسین در قالب هنر، مرثیه‌خوانی، بیرق‌ها، علامت‌سازی‌ها نیز وارد شده است و لذا این جنبه بر جنبه معنوی قضیه که براساس آن باید اخلاق و عقایدمان را برای رسیدن به یک آرمان‌شهر اصلاح کنیم، غلبه کرده است. در واقع دلیل این بوده که چون ما به ظاهر توجه کرده‌ایم، اهداف دولت‌ها هم نبوده و استعمار هم نمی‌خواسته است که ما در این راه قدم برداریم.
لذا اگر بخواهیم یک جامعه آرمانی مانند مراسم راهپیمایی اربعین که عراقی‌ها برای آن فداکاری می‌کنند و از مهمانانشان پذیرایی می‌کنند، ما در تشیع داشته باشیم، باید روح ایمان در ما قوی شود‌. اگر ایمان قوی شد، در عمل هم پیاده می‌شود. اما الان چون جنبه احساسی پیدا کرده، وقتی این احساس در مقابل مظاهر مادی قرار می‌گیرد، زود خاموش می‌شود‌، لذا ما جنبه اجتماعی و مردم‌نگاری قیام امام را زیاد کردیم، جنبه‌های هنری آن را زیاد کردیم، ولی به عمق و به درون عقیده ایمانی آن توجه نکرده‌ایم.

حجت‌الاسلام نصر: عدم تبیین و تحقق فرهنگ عاشورا را می‌توان به دو عامل نسبت داد: یکی تقدیری و یکی تحقیقی. بخش تقدیری آن یکی خارجی است و یکی داخلی. بخش تقدیری خارجی آن همان مدرنیته است که خود به آن اشاره داشتید. مقدر شده است که در شرایطی قرار بگیریم که مدرنیته و مادیت ناشی از آن ما را تحت تاثیر قرار دهد. بخش تقدیری دیگر آن داخلی است و مربوط به مدعیان پیروی امام حسین است که عملکرد نادرست برخی از آنان خواسته و ناخواسته مردم را ناامید کرده‌ و پتانسیل تاثیرگذاری امام حسین(ع) را بسیار کمرنگ ساخته ‌است. بخشش تحقیقی آن مربوط به عدم شفاف سازی مبانی تحقیق فرهنگ عاشورا و پیش‌فرض‌های درست آن است که روشن نیست. عاشورا پژوهان ما هنوز در مبانی تحلیل حرکت ابی عبدالله مانده‌اند و با غیربشری کردن حرکت ایشان مانع از قابل دسترس شدن فرهنگ عاشورا شده‌اند.

ایکنا: در نهضت حسینی، اخلاق و کرامت انسانی چگونه معنا و تفسیر می‌شود و این جمله امام (ع) که فرمودند: اگر دین ندارید، آزاده باشید، چه معنایی در حوزه اخلاق و حقوق بشر دارد؟
حجت‌الاسلام نصر: به نظر من هنوز مفهوم آزادگی و کرامت ذاتی انسان برای برخی شیعیان امام حسین هم مفهوم نیست و مورد قبول عملی قرار نگرفته است، چه رسد به اینکه فرهنگ شود. آنچه فرهنگ است، فرهنگ اخلاق و کرامت انسانی نیست. برخی هنوز برای انسان از آن نظر که انسان است ارزش و کرامت قائل نیستند. به نظر آنان انسانی دارای کرامت است و حتی انسان شناخته می‌شود که با خط‌کش ایدئولوژیک شیعه دوازده امامی سنجیده شود. متاسفانه اخلاق طرح شده از زبان امام حسین(ع) که مورد پذیرش عرف جهانی قرار گرفته و تحت عنوان حقوق بشر مطرح شده است، مورد توجه جدی ما نیست، ما هنوز در مورد حقوق زنان، اقلیت‌های قومی و مذهبی و دینی مشکل جدی داریم. در مورد اینکه چرا با وجود اینهمه توجه به امام حسین، جامعه ما از شخصیت حسینی فاصله‌ها دارد باید به طور جدی اندیشید.
انتهای پیام