گام به گام با طراحی موکب اربعین حسینی/ معماران بر مبنای اصالت راه طراحی کنند

به گزارش ایکنا؛ حیدر جهانبخش، رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه پیام نور در تجمع معماران و شهرسازان حسینی که با موضوع «موکب و سبک زندگی اربعین» که به همت مرکز معماری اسلامی حوزه هنری برگزار شد، طی سخنانی به بیان بایدها و نبایدهای معماری موکب‌های اربعین پرداخت و پس از بیان ویژگی‌های جغرافیایی کشور عراق، شهر نجف و کربلا و نحوه شکل‌گیری این شهرها، برای  معماران جوان حاضر در مراسم تشریح کرد که ویژگی‌های جغرافیای مسیر اربعین چگونه است و گفت: برای طراحی موکب نیاز است ویژگی‌های جغرافیایی این منطقه را به خوبی بشناسیم.

وی با تأکید بر اینکه اولین الگوهای معماری که در مسیر پیاده روی اربعین شکل گرفته توسط ایرانی‌ها ایجاد شده است، گفت: زمانی که صفویه در ایران حکومت می‌کرد سه نقطه را به صورت کاروان سرا در مسیر پیاده اربعین از جمله خان المصلی و خان الحماد ساختند.

وقتی چشم‌ها، دست‌ها، پاها و جان‌ها فدای پیاده‌روی اربعین می‌شود

وی بخشی از روند تاریخی مسیر پیاده روی اربعین را نیز تشریح و عنوان کرد: بسیاری به دلیل ممنوعیت حاکمیان برای پیاده روی اربعین جانشان را از دست داده‌اند و یا دست و پایشان قطع شده‌ است، از جمله در دوران حکومت صدام یکی از افرادی که هیئت‌های زیادی را برای پیاده روی اربعین راهنمایی می‌کرد دستگیر شد؛ به او گفتند زیباترین عضو بدنت کدام است؟ از قراری چشم‌های زیبایی داشته و عنوان کرده چشم‌هایم. می‌گویند اگر چشمانت را بدهی اجازه می‌دهیم که این مسیر را پیاده بروی که می‌پذیرد، چشم‌هایش را از حدقه در می‌آورند و او به پیاده روی اربعین ادامه می‌دهد. این اتفاق کمتر از 20 سال پیش رخ داده و هنوز هم در نجف عکس این فرد را قبل و بعد از نابینایی در یکی از هیئت‌ها گذاشته‌اند. البته بعدها این فرد را در کربلا دستگیر و به شهادت رساندند.

وی که خود برای اولین بار سال 56 پیاده روی اربعین را تجربه کرده و بعد از آن بارها به این سفر مشرف شده است با اشاره به اینکه سه سال پیش هفت هزار موکب در این مسیر ثبت شده‌ است، گفت: در تاریخ این مسیر نوشته شده است که برخی از ایرانی‌ها در این مسیر پیاده روی می‌کرده‌اند.

عناصر طبیعی معماری موکب: آب، نخل، آسمان و خاک

وی در ادامه در بیان مبانی موضوع سخنرانی خود گفت: علاوه بر عناصر طبیعی و انسانی در حوزه طراحی در این خصوص نکاتی را داریم. در عناصر طبیعی ـ انسانی موضوع شفاف و روشن است اما نحوه استفاده از آنها مهم است. اما در عناصر فضایی و فعالیتی است که حوزه خلاقانه معمار شروع می‌شود. عناصر طبیعی را در معماری موکب بر اساس آنچه که در سوابق زیارت اربعین یا به طور کلی زیارت شکل می‌گیرد به چهار عنصر تقسیم کرد‌ه‌ایم که شامل آب، نخل، آسمان و خاک است.

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه پیام نور افزود: در زیارت عاشورا به عناصر آسمان و زمین اشاره شده و دو عنصر نخل و آب در عاشورا مطرح می‌شود به ویژه گذشتن از نخلستان و آب آوردن حضرت عباس(ع). آسمان بر این مصیبت بزرگ گریسته و رنگ عوض کرده و خورشید خونی شده است. همه این موارد موضوعاتی است که یک طراح و معمار به عنوان یک اشاره می‌تواند در ذهن خود برای طراحی استفاده کند.

وی ادامه داد: اما عناصر انسانی که در این مسیر باید مورد توجه باشد زائر، زیارت و ثار‌الله است که باید به ویژگی‌های هر کدام این این موارد توجه کرد.

فضا را طوری طراحی کنید که در طول مسیر حس زیارت ایجاد شود

جهانبخش در تبیین اهمیت زائر در جریان کربلا و عاشورا گفت: یک معمار هر کدام از مباحث و احادیث مربوط به زائر را می‌تواند مبانی خلاقیت خود در معماری موکب قرار دهد و البته باید توجه داشته باشد این نیست که زیارت فقط در لحظه‌ای که به مقام امام می‌رسید رخ می‌دهد بلکه در تمام مسیر این زیارت رخ می‌دهد. مهم است که در مسیر زیارت حس زیارت داشته باشیم و در فرایند پیاده روی اربعین خودمان را مرتب زائر و در حال زیارت بدانیم که این مسئله را معماران می‌توانند حل کنند و فضا را طوری طراحی کنند که حس زیارت در تمام مسیر احساس شود.

وی در بیان عناصر فضای فعالیتی این مبحث گفت: حرکت، توقف و اقامت سه فضای فعالیتی است که در طراحی موکب باید مد نظر قرارگیرد. توقف را ایستادن‌های کوتاه برای تعویض کفش یا استراحتی کوتاه در نظر می‌گیریم اما اقامت را استراحتی طولانی و خواب باید دانست که برای هر کدام از این سه حالت حرکت، توقف و اقامت باید تمهیدات ویژه‌ای در معماری اندیشید.  

فضای معماری متناسب با حرکت زائران پیاده اربعین طراحی کنیم

این استاد معماری کشورمان با اشاره به اینکه ساختار کالبدی فضاهای موکب را می‌توان بر پایه سه عنصر اشاره شده مبتنی بر حرکت، توقف و اقامت طراحی کرد، گفت: قطعاً می‌توانیم فضای معماری متناسب با حرکت زائران پیاده اربعین طراحی کنیم به نحوی که در مسیر حرکت فرد بتواند با یک معماری روبه رشد و نیازهایش را طوری تأمین کند که حرکتش دچار مشکل نشود. همچنین بسیار مهم است ساختار کالبدی فضاهای موکب تناسبی بین نیاز زائر پیاده اربعین و فضاهایی که به عنوان مکان استراحت استفاده می‌‌کند، ایجاد کند.

اینجا پیاده‌روی اصالت دارد نباید موکب‌ها جلوه‌گری کنند

وی با مطرح کردن این سؤال‌ها که آیا فضاهای موکب می‌تواند نشانه‌های حجیم، سترگ و خاص داشته باشد؟ آیا در مسیری که ذهن زائر به این است که به زیارت تشرف پیدا کند درست است که تعدد نشانه‌ها را بالا ببریم و رقابت بین بزرگ و بزرگ‌تر کردن موکب‌ها و تلاش برای جلب توجه زائران به موکب‌ها ایجاد کنیم؟ اظهار کرد: مسلماً مهم‌ترین ویژگی معماری موکب باید این باشد که خود را بیش از حد به زائر عرضه نکند و جلوه ندهد و عناصر دعوت کننده این پوسته‌ها باید بسیار کم رنگ باشند چون پیاده روی اصالت دارد.

این عضو هیات مدیره نظام سازمان مهندسی ساختمان تهران تصریح کرد: در طراحی موکب اگر اصالت را به پیاده‌راه و زائر ندهیم خطا می‌رویم و متأسفانه باید گفت خیلی از موکب‌ها به خطا رفته‌اند و گاهی به حدی زائر را متوقف می‌کنند که پس از رفاه و آسایشی که در این موکب‌ها دریافت می‌کند بقیه راه را با اتومبیل طی می‌کند و این یعنی اینکه بعضی مواقع فضای معماری انسان را به اشتباه می‌اندازد.

نمونه یک موکب طراحی شده بر روی پوستر برنامه

 فناوری در موکب نباید شیک، زیبا و تزئینی باشد

وی افزود: در مصالح موقت مثل چادر استفاده از فناوری مهم نیست اگر هم مهم باشد نباید خود را بیش از حد عرضه کند و شیبک، زیبا و تزئینی باشد. در حوزه طراحی ما معتقد هستیم که طراح می‌تواند نمادها، نشانه‌ها و مفاهیم را به نسبتی درست بین انسان و آن محیط ایجاد کند به نحوی که رابطه مطلوب برقرار شود. مثلاً اگر قرار است در یک فضا آزادی را به مخاطبان القا کنیم آیا می‌توانیم در فضای محصور حد اعلای مفهوم آزادی را انتقال دهیم؟ خیر؛ اما قطعاً نسبتی از این مفهوم را می‌توانیم انتقال دهیم.

این استاد دانشگاه معماری عنوان کرد: شفافیت نور، فضای باز و بسته و متناسب با نیازهای مردم باید در طراحی موکب مدیریت شود. فضای نیمه باز و پوشیده باید چند عملکردی باشد، فضای طبخ و تهیه مواد خوراکی بسیار مهم است، فضای سرویس بهداشتی، وضوخانه و فضای رسانه‌های دیجیتال خیلی اهمیت دارد. فضای اجرای مراسم‌های مذهبی، فضای بهداشتی درمانی و فضاهای مربوط به خدمتگزاران زائران باید مورد توجه معمار موکب قرار داشته باشد، اما در بسیاری از موکب‌ها فضای ویژه خدمتگزاران زائران در نظر گرفته نمی‌شود.

وی به برخی اقدامات نامطلوب در طراحی موکب‌ها هم اشاره و اظهار کرد: نصب میله برای اینکه زائر در صف بایستد و غذا بگیرد و تعیین محل استفاده از وای فای به صورتی که فرد بنشیند اشتباه است. در محل‌های نصب وای فای فرد فقط باید دقایقی بایستد به خانواده خود پیام دهد و به راه بیفتد، تعبیه محلی برای نشستن در این اماکن موجب مشغولیت زیاد زائر می‌شود.

هشدار؛ پیاده‌راه اربعین نباید به محلی برای ساخت موکب‌هایی با نمای کلاسیک تبدیل شود

رئیس دانشکده هنر و معماری دانشگاه پیام نور هشدار داد: جاهایی که صف‌های طولانی برای گرفتن غذا و هر اقدام دیگری ایجاد می‌شود، فرد را از مسیر پیاده باز می‌دارد. حتی اگر معماران خوش ذوق و معتقد ما جلوی معماری‌ای که کنسول شده را نگیرند پیاده‌راه اربعین تبدیل می‌شود به محلی برای ساخت موکب‌هایی با نمای کلاسیک.  

وی ادامه داد: اما آنچه در فضای مطلوب می‌تواند رخ دهد این است که بدنه موکب باید متواضع و کم ارتفاع باشد، موکب‌ها باید در ابتدای راه و کنار جاده یک طبقه باشند و اگر لازم بود در ادامه و پشت آن را برای ساخت محل استراحت کمی مرتفع‌تر ساخت، فضای بهداشتی باید سریع و راحت در دسترس باشد، امکان شستن پا و وضو گرفتن را فراهم کند، ابتدای موکب باید شفافیت و راحتی ورود داشته باشد، ابتدای موکب باید فضای منعطفی داشته باشد.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه «نگاه معناگرا در طراحی موکب» عنوان پایان نام کارشناسی ارشد یکی از دانشجویان است و این موضوع به صورت آکادمیک نیز در حال بررسی است، در بخش پایانی سخنان خود به بیان ویژگی‌های مثبت طرح‌های برتر سال گذشته پرداخت و گفت: طرح اول سه لایه داشت که لایه اول فضای حرکت و کنار حرکت دارد که با چادر شکل می‌گیرد و قابلیت جمع شدن دارد این مسئله کمک می‌کند که عرض مسیر هنگام افزایش جمعیت را بتوان افزایش داد. برخی از موکب‌ها دقیقاً در کنار مسیر ساخته می‌شود و فضای پذیرایی را به داخل پیاده‌راه می‌برند که در تردد اختلال ایجاد می‌کنند.

وی ادامه داد: فضای دوم این طرح نیز فضای توقف است که فردی که می‌خواهد نماز جماعت بخواند، استراحت کوتاهی داشته باشد و به راه بیفتد از آن استفاده می‌کند و فضای انتهایی که فضای اقامت است. سیالیت و موقت بودن فضا در ابتدای معماری بالاست و هر چه به انتهای سازه می‌رسیم جنبه دوام و استحکام پیدا می‌کند. حتی طراح به این فکر کرده است که در ماه‌هایی از سال که این مسیر خلوت است، عناصر پیش ساخته تعبیه شده برای استفاده در روستاهای اطراف به عنوان مدرسه مورد استفاده قرار گیرد و نیز پیش‌بینی صفحات خورشیدی برای تأمین انرژی موکب را داشته است. البته در طرح برتر سال گذشته نکات منفی نیز بود مثلاً بخشی از فضا بلاتکلیف رها شده بود، فضای مناسبی برای استراحت کارکنان و خادمان موکب طراحی نشده بود و یا تفکیک فضای بانوان و آقایان کمی ضعیف بود.

وی در بخش انتهایی سخنان خود به بیان بایدها و نبایدهای طراحی موکب و جمع‌بندی سخنان خود پرداخت و گفت: داشتن درک درستی از زیارت اربعین و قرب به امام حسین، فدا شدن در راه خدا داشته باشد و طرح در راستای فرهنگ حسینی باشد. در دوره قبل برخی از طرح‌ها بسیار مجلل و بر اساس اصول معماری و مقررات ملی کشور ایران طراحی شده بود.

موکب نباید در تضاد با حرکت طراحی شود

جهانبخش افزود: طرح باید برخاسته از فرهنگ جامعه هدف باشد تا خوانش حداکثری را به دنبال داشته باشد گویی که آن را قسمتی از خود مسیر و در جریان زیارت بدانند. اینکه می‌گوییم طرح و پروژه باید به مسیر و حرکت وصل شود و جنس فضا جنس حرکتی باشد را همه آنهایی که مشرف شده‌اند درک می‌کنند و اگر طراحی موکب در تضاد با حرکت باشد زائران را اذیت می‌کند. همچنین طراحی باید به دور از تزئینات ظاهری باشد که متأسفانه در برخی از موکب‌ها تزئینات به حدی بالا بود که اصلاً دوست نداشتی آنها را نگاه کنی.

وی در پایان گفت: نمی‌توانیم بپذیریم که اصول زیبایی شناختی معنایی فراموش شده و به ظاهر پرداخته شود. طرح باید کارکردی ورای مسائل مادی داشته باشد، باعث جذب مخاطب به صورت مناسب شود، دارای قابلیت جمع‌آوری در بخشی از پروژه باشد، مدت زمانی از سال که مورد استفاده قرار نمی‌گیرد امکان تغییر کاربری داشته باشد و نکات مربوط به ایمنی در آن رعایت شود. همچنین نباید شکل تجاری ـ مسکونی به خود بگیرد، نباید چینش فضا به شکلی باشد که زائر دچار گمراهی شود، فضای سرویس بهداشتی باید در دسترس آسان باشد، سایه‌اندازی در طراحی بسیار مهم است، تعداد طبقات نباید بیش از دو طبقه باشد و فضای طبخ و آشپزخانه نباید در ابتدای موکب ساخته شود.

انتهای پیام