راهکار شتاب به موتور اجتهاد تمیز ادله مرجع و عادی است/ لزوم توسعه منطقه‌الفراغ و حجیت ادراکات عقلایی
گروه اندیشه ــ در نشست رونمایی از کتاب «مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» اثر آیت‌الله محقق داماد به تأکید مؤلف بر مسئله صیانت از کرامت انسانی و پذیرش آن به صورت یکی از ادله اجتهاد تصریح و راهکارهایی همچون توسعه منطقه‌الفراغ، حجیت ادراکات عقلایی و تقسیم ادله به ادله مرجع و ادله عادی در راستای شتاب به موتور اجتهاد مطرح شد.
به گزارش ایکنا؛ نشست رونمایی کتاب «مکتب اجتهادی آخوند خراسانی» اثر آیت‌الله سیدمصطفی محقق‌داماد با حضور غلامحسین ابراهیمی دینانی، اکبر ثبوت، حجت‌الاسلام رحیم نوبهار و حجت‌الاسلام داوود فیرحی در کتابخانه ملی برگزار شد.
رحیم نوبهار در این نشست به بیان نظرات خود درباره این کتاب پرداخت و اظهار کرد: می‌خواهم این اثر را از منظر دغدغه‌های مؤلف آن بررسی کنم. یکی از دغدغه‌های بسیار مهمی که در این کتاب مطرح شده مسئله توقف اجتهاد و تسلط روح تقلید است. وقتی درباره تاریخ ادوار فقه شیعی سخن می‌گوییم به این نکته برمی‌خوریم که از زمان شیخ طوسی تا ابن‌ادریس عموماً فقها مقلد بودند و تحت هیمنه شیخ طوسی جرئت اجتهاد نداشتند. نباید گمان ببریم آن وضعیت مخصوص تاریخی بوده و سپری شده است. ممکن است امروز نیز با تسلط نوعی شهرت‌گرایی به همین آسیب گرفتار شویم. راهکار آیت‌الله محقق‌داماد برای برون‌رفت از این آسیب، آزاداندیشی در عین احترام به سنت گذشتگان و رعایت اخلاق نقد و پژوهش است.
وی با بیان اینکه دغدغه دیگری که در این کتاب مورد نظر بوده مسئله توسعه سخن گفتن به نام خداوند است، گفت: این خیلی مسئله مهمی است. یکی از نواندیشان مسلمان کتابی نوشته است و در آن اظهار کرده «فقیه از طرف خداوند سخن می‌گوید». این دغدغه بزرگ و مقدسی است. البته فرصت نیست در این باره توضیح دهم ولی راهکاری که آیت‌الله محقق‌داماد در این زمینه پیشنهاد می‌کنند توسعه منطقه‌الفراغ و حجیت ادراکات عقلایی است. البته لازم است این دریافت‌ها همچنان قید عقلایی داشته باشند و به خداوند نسبت داده نشوند. در عین این‌همانی حکم عقل و شرع، ضرورت ندارد بسیاری از دریافت‌های عقلایی را به خداوند نسبت بدهیم. در حوزه‌هایی از ساحت زندگی اجتماعی که شریعت فی‌الجمله ره‌آوردهایی داشته است باید به آزمون و خطا روی آوریم و به تجربه زیسته خودمان اهمیت دهیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی در ادامه تصریح کرد: مسئله قشری‌گرایی در تفسیر متون یکی دیگر از دغدغه‌های مؤلف است. اسلام دینی متن‌محور است. متن در شریعت ما بسیار مهم است. علت مهم فربه شدن مباحث تفسیری و اصول فقه این است که متن در شریعت ما مهم است. متأسفانه قشری‌گرایی در تفسیر به برداشت‌های ما از متون دینی آسیب زده است. در متن کتاب به این مسئله اشاره شده و درباره نظریه روح معنا که می‌تواند لباس گشادتری بر قامت لفظ بپوشاند سخن به میان آمده است.
وی با بیان اینکه مسئله خردگریزی یکی از آفات فقه و شریعت است که در این کتاب کانون توجه مؤلف بوده است، اضافه کرد: از رهگذر اهمیت دادن به عقل و عقلا می‌توان از این آسیب و معضل رهایی یافت. واقعیت این است که خوش‌بینی به اتقان برخی منابع شرعی مانند حدیث یک بلاست. نمی‌توانیم صرفاً به استنادات کتب رجالی بسنده کنیم و لازم است بصیرت‌های راویان و حتی منافع احتمالی آنان را مدنظر قرار دهیم.
نوبهار در ادامه گفت: در موارد بسیار در جای‌جای جهان اسلام فقه به عاملی برای دسته‌بندی‌های موهوم و کرامت‌ستیز بدل شده است. بر این اساس، دسته‌بندی‌های فقهی به عاملی برای برخورداری و نابرخورداری از امتیازات اجتماعی بدل شده است و این امر زیان‌آور است. راه‌حلی که در این کتاب برای این معضل پیشنهاد شده پذیرش کرامت انسان در قالب یک اصل مبنایی است. گرچه آخوند خراسانی این سخن را صراحتاً بیان نکرده و مؤلف براساس دستگاه فکری آخوند خراسانی آن را مطرح کرده است، اما به نظرم روح آخوند خراسانی از شنیدن این سخن خرسند خواهد شد.
وی در ادامه سخنان خود تأکید کرد: خواهش می‌کنم فقه‌پژوهان روی این مسئله تأمل کنند. باید مسئله ایمان و کفر را به صورت یک امر اعتقادی بپذیریم، ولی نه در ساحت شهروندی. اگر بخواهم آثار این مبنا را برشمارم تا صبح می‌توانم سخن بگویم. متأسفانه از شریعت برداشت‌های عدالت‌ستیز داریم و گاهی تفسیرهایی ارائه می‌دهیم که حتی ذهن یک جوان مؤمن را هم اقناع نمی‌کند. باید اصل عدالت را در سلسله علل احکام بپذیریم.
در ادامه نشست حجت‌الاسلام داوود فیرحی به بیان نظرات خود پیرامون این اثر پرداخت و گفت: این کتاب بسیار منسجم است و انسان هر گامی که پیش می‌رود با دنیای جدیدی مواجه می‌شود. در مجموع می‌توان این اثر را به سه قسمت تقسیم کرد؛ بخش نخست که تاریخچه مختصری از اجتهاد شیعه است. بخش دوم کتاب اختصاص به شخصیت قهرمان تجدد در ایران، یعنی آخوند خراسانی دارد. وی شخصیت عجیبی داشت؛ هم قهرمان اصول بود و هم قهرمان سیاست. یکی از کارهایی که ایشان انجام داد هدایت جنبش مشروطه بود.
وی با بیان اینکه قسمت سوم کتاب که شاهکار است اجتهادات ناب آیت‌الله محقق‌داماد را دربرمی‌گیرد، تصریح کرد: به نظرم ایشان سعی کرده خودش را پشت احترامی که به مرحوم آخوند خراسانی دارد متوقف نکند. در این بخش کتاب مباحث بسیار مهمی مطرح شده است. نوآوری‌های این کتاب بر مبنای اجتهاد آخوند خراسانی است اما حقیقتاً فراتر از اجتهاد آخوند است. درباره این بخش از کتاب نکته‌ای عرض می‌کنم. مدتی است که بحثی در جامعه مذهبی مطرح شده است و آن اینکه آیا ادله اجتهادی و استنباط هم‌عرض هستند یا خیر؟ بزرگانی در این باب سخن گفته‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که یکی از راهکارها برای شتاب دادن به موتور اجتهاد تقسیم ادله به ادله مرجع و ادله عادی است.
عضو هیئت علمی دانشگاه تهران یادآور شد: از جمله ادله برتر عدالت و کرامت است؛ مفهوم کرامت یعنی اینکه انسان بماهو انسان، قطع نظر از هر مضاف و مضاف‌الیه دیگری، از آن حیث که مخلوق برتر خداوند است مورد احترام است. هیچ امری از جمله مذهب، نژاد، جنسیت، ثروت، سنت و تاریخ نمی‌تواند با اصل کرامت انسان معارض باشند. کرامت انسان صراطی است که هر دلیلی با آن تعارض پیدا کند از بین خواهد رفت و به تعبیری، کرامت انسان فلز است و سایر ادله به سان شیشه هستند.
انتهای پیام
