صدای وجدان؛ نخستین نائب خدا/ ویژگی‌های جامعه اخلاقی چیست؟

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، ناصر مهدوی در نخستین نشست از سلسله نشست‌های اندیشه شهر با عنوان «زیست اخلاقی در آئین رحمت» که عصر دیروز، 28 آبان‌ در ساختمان مرکزی سازمان جهاد دانشگاهی خراسان رضوی برگزار شد، بیان کرد: برگزاری این سلسله نشست‌ها حرکت نو و جدیدی است که به همت شهرداری مشهد اتفاق خواهد افتاد چرا که در این زمینه دانشجویان پیشاهنگ یک حرکت فرهنگی می‌شوند و به جای اینکه تصمیم‌گیری در حوزه شهری محدود به مسئولان آن بخش شود، تعاملی بین آنان با متفکران و روشنفکران رخ خواهد داد.
وی افزود: مخاطب روشنفکران ما صرفاً افرادی هستند که در فضای آکادمیک هستند و در واقع مردم ارتباطی با این افراد ندارند؛ لذا فرصتی برای گره‌گشایی از مشکلات و رنج‌های مردم پیدا نمی‌کنند اما با این اقدام این فرصت ایجاد خواهد شد.
استاد عرفان دانشگاه تهران با بیان اینکه ارتباط بین جامعه و دانشگاه از اهمیت بالایی برخوردار است، ادامه داد: به اندازه‌ای که مداحان و روضه‌خوانان با مردم به راحتی در ارتباط هستند، دانشجویان این ارتباط را ندارند؛ لذا باید آیین و مناسک مذهبی را جدی بگیریم چرا که مردم به آن اعتقاد دارند اما متأسفانه فضای دانشگاهی به روی مردم بسته است.
وی بیان کرد: ما در جامعه دینی زندگی می‌کنیم؛ جامعه‌ای که مردمش با اعتقاد به محضر امام حاضر، درد و رنج‌های خود را به امام عرضه می‌دارند؛ لذا باید مفاهیم دینی را از نو تعریف، تبیین و توصیف کنیم.
استاد عرفان دانشگاه تهران تصریح کرد: به دلیل تعاریف نادرست از دین و تبیین هولناکی از مرگ و قیامت و ترس از خدا در این است که اخلاق مسلمانی یک اخلاق تهاجمی تصور می‌شود؛ لذا در خصوص تلطیف اندیشه‌های دینی باید گام برداشت.
وی گفت: اندیشه‌هایی از درون ما را نگه داشته و ما را از داشتن یک زندگی با نشاط متوقف کرده در حالی که باید دین باعث رشد یک جامعه شود اما به دلیل غالب بودن برخی از اندیشه‌های دینی رشد و تحول در جامعه توقف کرده است.
مهدوی اظهار کرد: اگر به اندیشه شهر فکر می‌کنید، باید به اندیشه دین هم فکر کنید چرا که بخش عمده ذهن شهروندان را دین احاطه کرده است.

تعریف اخلاق از نگاه فلسفه
وی با بیان اینکه نگاه ما از مفهوم اخلاق و رحمت یک نگاه فیلسوفانه است، افزود: اخلاق شامل رفتار پسندیده و ناپسند می‌شود و مانند علم اخلاق مراد صرفاً فضائل اخلاقی نیست بلکه خود اخلاق دربردارنده هر رفتار مذمومی است که همان رذایل و رفتار ممدوحی است که همان فضائل از انسان سر می‌زند.
استاد عرفان دانشگاه تهران ادامه داد: براساس کتب اخلاقی، اخلاق شامل فضیلت و رذیلت است. در واقع اخلاق به عملی گفته می‌شود که مرتب و مکرر از ما سر می‌زند و ارتکاب آن برای ما به سهولت اتفاق می‌افتد و وقتی یک رفتار مرتب از ما سر زند آن عمل تبدیل به یک عادت نفسانی شده که شاکله وجودی ما را تشکیل می‌دهد.
وی عنوان کرد: اگر رفتاری که از ما سر می‌زند و ما به آسانی و روانی آن را انجام می‌دهیم، مانند صداقت، وفاداری، قضاوت صحیح، عدالت و در مجموع عملی نیکو باشد فضیلت است اما اگر همین رفتار مانند دروغ گفتن، تهمت زدن، بی‌وفایی و... باشد، آنگاه مرتکب یک رذیلت اخلاقی شده‌ایم.
مهدوی در پاسخ به این سؤال که آشکار شدن اخلاق چه زمانی اتفاق می‌افتد، اظهار کرد: وقتی انسان بر اساس فرمان‌های درونی خود را کنترل می‌کند و حدود خود را بشناسد، این شخصیت یک شخصیت اخلاقی می‌شود.
وی با اشاره به اینکه هیچ چیز به اندازه شکستن خود سخت نیست، بیان کرد: عبور از شیب‌های دشوار و بحران‌های جدی سیاسی و اجتماعی و... شاید امکان‌پذیر باشد اما هیچ چیز به اندازه عبور از خویشتن مشکل نیست چرا که میل سرکش درون فرد را به عرصه‌های خطا پرتاپ می‌کند.
استاد عرفان دانشگاه تهران اظهار کرد: نفس سرکش آدمی تصور جذابی برای وی ترسیم می‌کند که برای قربانی کردن این نفس سرکش یک نبرد درونی اتفاق می‌افتد و برای ایستادگی در مقابل هوای نفس، آدمی با خود ستیز می‌کند و پا به حیطه نفس و ظلمت نمی‌دهد.
وی با بیان اینکه خیلی از اتفاقات در دنیای مدرن اخلاقی نیست، تصریح کرد: اگر در یک کشوری اروپایی قدم بزنیم، شاید تخلف سوری کمتر اتفاق افتد و کمتر کار غیر قانونی انجام شود اما پشت پرده آمار آزار جنسی و فرار مالیاتی و مواردی از این قبیل را در این کشورها نیز شاهد هستیم.

معیار شناسایی جامعه اخلاقی
مهدوی خاطرنشان کرد: با اجرای مناسک و مراسم مذهبی و با وجود مساجد نمی‌توان گفت جامعه یک جامعه اخلاقی است بلکه آنچه نشان‌دهنده یک جامعه اخلاقی است، رفتارهایی است که در آن جامعه به آسانی و کرات انجام می‌شود که اگر این رفتارها مانند دروغ، هتاکی، تهمت و مواردی از این قبیل ماشد آن جامعه یک جامعه پر از رذائل اخلاقی است و اگر در جامعه‌ای گناه کردن نه بر حسب کنترل بلکه بر اساس وجدان سخت باشد، آن جامعه یک جامعه اخلاقی با فضیلت است.
وی افزود: اخلاقی بودن وقتی اتفاق می‌افتد که آدمی به بلوغی از خرد برسد تا داوطلبانه و بدون کنترل شدن از بیرون و بر اساس فرمانی از درون و باطن خویشتن‌داری کند. اینان می‌دانند که یک اموری ناپسند، ناروا و ناشایست است و تا درجه‌ای از رشد و بلوغ رسیده‌اند که داوطلبانه از حد خود نمی‌گذرند.
استاد عرفان دانشگاه تهران بیان کرد: وقتی فرد بتواند دردسر ایجاد کند اما به دلیل وجدان اخلاقی این کار را نکند، به درجه‌ای از رشد و بلوغ خرد رسیده است که از سر ذوق و آزادی خود را محدود و از جرایم دوری می‌کند.
وی ادامه داد: پزشک به بیمار خود توصیه می‌کند که سیگار نکشد اما به محض خارج شدن مریض از اتاقش، سیگار خود را روشن می‌کند. این دقیقاً همان چیزی است که در بسیاری از افراد اتفاق می‌افتد. از بی وفایی دیگران ضجه می‌زند اما خود در حق دیگری بی‌وفایی می‌کند.

صدای وجدان؛ نخستین نائب خدا در انسان
مهدوی با بیان اینکه نخستین نائب خدا در انسان صدای وجدان او است، اضافه کرد: اخلاق یعنی اینکه کنترلی روی فرد نباشد و قانون را رعایت کند یعنی در واقع آدمی به درجه‌ای از رشد و معرفت رسیده باشد و به صدای وجدان خود گوش فرا دهد.
وی گفت: امروز بسیاری از رفتارهای اجتماعی توسط دوربین‌ها کنترل می‌شود اما آن دسته از افرادی که از سر ذوق و آزادی به هنجارها و قوانین اجتماعی عمل می‌کنند و از درون خود فرمان می‌گیرند، رعایت اخلاق کرده‌اند؛ اینان کسانی هستند که بت‌های درون خود را قربانی کردند.
مهدوی اضافه کرد: برای اخلاقی بودن باید بر سر خود فریاد بزنیم و داوطلبانه از امور نامشروع دوری کنیم. خوب و بد را فقط دین نمی‌گوید بلکه خرد و اندیشه آدمی خوب و بد را در وحله اول شناسایی می‌کند.
وی بیان کرد: پیامبران الگوهای خوبی هستند و به ما تعلیم خوبی و بدی را می‌دهند اما نقش دین در این مرحله چیست؟ برای اخلاقی بودن عقل مهم است اما آیا می‌تواند به تنهایی بر خصم درون غلبه کند؟
وی گفت: عقل فضیلت را می‌گوید اما فضیلت را شاید کور کنیم. عقل مجرم را می‌شناسد اما شاید از مجرم تبعیت کند؛ عقل عدالت را می‌شناسد اما گاهی بی‌عدالتی می‌کند؛ می‌دانیم صداقت خوب است اما دروغ می‌گوییم؛ می‌دانیم بدعهدی بد است اما گاهی این کار را انجام می‌دهیم. در حقیقت در این کشاکش عقل با احساس درون در جنگ است که معمولاً احساس غالب می‌شود و جنگ عمیقی بین عواطف و خرد اتفاق می‌افتد و اما نقش دین در این بین ایجاد انگیزه در فرد است.
استاد عرفان دانشگاه تهران ادامه داد: پیامبران نیز به عنوان الگوهای بشری به انسان تعلیم اخلاق می‌دهند تا دانسته‌ها زیاد شود اما علاوه بر این نیز به افراد انگیزه می‌بخشند که این انگیزه به عقل کمک می‌کند تا بر احساس درون غلبه کند.
مهدوی بیان کرد: اگر دیانت را از اخلاق جدا کنیم، آسیب می‌بینیم چرا که بدون خدا و باورهای دینی نمی‌توان اخلاقی رفتار کرد زیرا دین به ما جرأت و شجاعت و نیرو می‌بخشد تا در کشاکش عقل و احساس قدرت داشته باشیم.

پشتیبانی دین از اخلاق
وی خاطرنشان کرد: دین عامیانه‌ای که صرفاً به احکام و مقررات خلاصه شده، هرگز نمی‌تواند پشتیبان اخلاق باشد. فقهی که در دین مطرح می‌شود، یعنی آئیین، مراسم و مناسکی که در آن نقش کاهن، روحانی، مغ و خاخام در آن برجسته می‌شود و از اخلاق و معنویت عبور می‌کند.
استاد عرفان دانشگاه تهران با اشاره به روح معنوی آیین هندو تصریح کرد: در این آیین عمل نیایش و قربانی، هر دو وجود دارد و از زمانی که کاهنان از راه رسیدند، عمل نیایش ضعیف و قربانی قوی شد چرا که نیایش یک عمل خصوصی بوده که در آن به کسی نیاز نیست اما قربانی نیازمند تشریفات است و وقتی کاهن پررنگ شد تشریفات جای اخلاق را گرفت، اخلاق روز به روز ضعیف و لاغر شد.
مهدوی ادامه داد: مناسک شور زیستن با خدا و انگیزه اخلاقی را از انسان می‌گیرد و اخلاق فرع می‌شود؛ از طرفی دین خردمندانه به انسان این اجازه را می‌دهد که از بیرون و به صورتی خردمندانه به عملی بنگرد و اگر اخلاقی و انسانی بود، آن را می‌پذیرد.

رشد اخلاق
استاد عرفان دانشگاه تهران گفت: دینی که به انسان امکان اخلاقی شدن را می‌دهد، دین رحمت است. این دین بوی خشونت نمی‌دهد و در آن خدا رفتارش نسبت به مخلوقات ارباب گونه نیست و پیامبر(ص) به عنوان قیم بشر القا کننده تکلیف دینی محسوب نمی‌شود.
وی اظهار کرد: آیین رحمت یعنی دینی که بتوان تصویر مجذوب و قرائت صمیمانه از آن بیرون بکشید؛ آنگاه آن موتوری قوی برای نور است و خدای آن سخت گیر و سرکوب‌گر نیست بلکه محبوب و پشتیبان انسان است که زشتی او را می‌پوشاند و به نیک شدن وی کمک می‌کند.
مهدوی بیان کرد: در این دین پیامبر جای انسان تصمیم نمی‌گیرد بلکه با انسان رفاقت می‌کند؛ بوی رحمت می‌دهد؛ بوی جنگ و خشونت نمی‌دهد بلکه بوی صمیمیت و دوستی می‌دهد. این دین ملاک قبولی اعمال و ارتقای انسان به سوی خداست. رحمت دینی است که محبت و رهایی در آن موج می‌زند و پیامبر آن برای امید و کاستن رنج انسان آمده است.

انتهای پیام