«تفسیر راهنما»؛ مقدمه‌ای بر قرآن‌پژوهی

تفسیر راهنما(تفسیر قرآن کریم) به قلم مرحوم آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی است که پیش از انقلاب به رشته تحریر درآمده است. این کتاب توسط محققان و قرآن‌پژوهان مرکز فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی قم و زیر نظر نویسنده به صورت مدون منتشر شده است.
بهره‌مندی از کلیدواژه‌های موضوعی قرآن و برداشت‌های احتمالی در تفسیر به صورت طبقه‌بندی و تفکیک از ویژگی‌های این تفسیر است.
مرحوم آیت‌الله هاشمی درباره اهداف این تفسیر می‌گوید: «هدف از نوشتن تفسیر راهنما، این است که تمامی موضوعات قرآنی ‌در حدّ ‌توان‌ استخراج و به نظم خاصی در‌آید. سپس تمامی آنها نمایه‌گذاری، کدگذاری و فهرست‌بندی شود، تا معجمی موضوعی از مطالب قرآنی تهیه و در نتیجه کمبودها و نواقص معجم‌های لفظی جبران گردد. زیرا معجم لفظی نمی‌تواند الفاظی نظیر: انسان، بشر، ناس و بنی‌آدم را در یک جا جمع کند با این که این الفاظ اگر مترادف هم نباشند، دارای اشتراک‌های زیادی هستند. امّا اگر معجم معنایی و محتوایی خوبی فراهم شود توان چنین کاری را دارد و یکی از اهداف عمده تفسیر راهنما نیز همین است.
مرحوم هاشمی درباره آغاز نگارش تفسیر خود در مقدمه جلد يك این تقسیر می‌‌نویسد:
«در آن زندان با ناگواری‌هایش به خاطر انس، الفت و پیوندی که با قرآن پیدا کرده بودم و شور و نشاطی که در خود احساس می‌کردم، روزی چندبار مضمون «این الملوک و ابناء الملوک» را بر قلب یا زبان می‌گذراندم. در مراحل نخستین، کتاب تفسیر در اختیار نداشتم، ولی پس از مدتی به تفسیر مجمع البیان و بعد از سوره انفال به تفسیر المیزان نیز دست یافتم.
بعد از نماز صبح بلافاصله مشغول می‌شدم و تا نزدیک ظهر فقط به این کار می‌پرداختم. فقط برای صرف صبحانه و ورزش مختصر صبحگاهی و انجام نیازهای ضروری از کارم منفک می‌شدم، به جز روزهایی که مسئول کار زندان بودم و نظافت و ظرفشویی و سایر کارها وقتم را می‌گرفت. برای استفاده بیشتر از وقت و امکانات محدود زندان و تسهیل انتقال فیش‌ها به خارج، فیش‌ها، کوتاه، مختصر و اشاره‌ای و متراکم تهیه می‌شد و کار بدین منوال پیش می‌رفت.
سرانجام دوران محکومیتم از ۶ سال به سه سال کم شد و من تصمیم به خارج ساختن فیش‌ها گرفتم. کم کم ملاقات‌ها بر خلاف معمول، که از پشت شیشه با تلفن بود، حضوری انجام می‌گرفت و من در هر ملاقاتی با نگرانی و اضطراب یک یا چند دفتر را از زیر عبا به دست همسرم در زیر چادر می‌دادم و او با شجاعت مخصوص خود خطر را می‌پذیرفت و از زندان بیرون می‌برد. حدود ده روز از سه سال محکومیتم مشمول عفو شد و پیش از پیروزی انقلاب آزاد شدم. مراحل بعدی تحقیق و تدوین این تفسیر در مراکز مختلفی بررسی و پیگیری شد و در نهایت به وسیله مرکز فرهنگ و معارف قرآن وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی تکمیل شد».

روش تفسير
توجه به روایات: این تفسیر در زمره تفسیرهای روایی نیست ولی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته‌اند و ابهامی از آن را زائل ساخته‌اند در پایان آیه مربوطه آورده و متن عربی و ترجمه فارسی آنها را پس از برداشت‌های هر آیه ضمیمه کرده است.
اعتماد به ظاهر آیات: در سرتاسر این تفسیر حجیت‌داشتن ظواهر قرآن مشهود است. گرچه رعایت سبک ترتیبی - تطبیقی که تفسیر راهنما را از دیگر تفاسیر ممتاز ساخته است، به نویسندگان آن اجازه نداده است که بین آیات ناسخ و منسوخ و حتی عام و خاص به قضاوت نشسته و نتیجه آن را به صورت دیدگاه قرآن در آن موضوع ارائه دهند. امید است این مهم به صورتی دیگر تامین شود و به بانک اطلاعات مرکز فرهنگ و معارف غنا بخشد.
ارتباط آیات محققان از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند، نکته‌های خوبی استخراج کرده‌اند.
ساختار ادبی: در سراسر تفسیر، نویسندگان آن به ساختار ادبی آیه نظر داشته و توجه به لغت‌ها و ترکیب‌های آیه مایه پیدایش برداشت‌های جدیدی شده است.
شأن نزول‌ها: شان نزول‌هایی که محققان این تفسیر آن را معتبر شناخته‌اند به برداشت‌ها کمک کرده است و آنها را افزایش داده یا قیدی به آن افزوده است.
مفهوم‌گیری: از شیوه‌های دیگری که در این تفسیر مایه دست‌یابی به بسیاری از برداشت‌ها شده «مفهوم‌گیری» از آیات است. البته برداشت‌هایی که لازمه مفاد آیه می‌باشد گرچه به تأمل نیازمند باشد، حتی‌المقدور از قلم دور نمانده است.
نقل قول‌ها: قرآن هرگاه سخنی را از دیگری نقل می‌کند، این نکته بدیهی می‌نماید که درباره اثبات یا نفی آن نظر دارد و آن را به منظور آموختن نکته‌ای مثبت یا منفی نقل کرده است. نویسندگان تفسیر راهنما این مبنا را باور داشته و براساس آن برداشت‌های مفیدی ثبت کرده‌اند.
آراء مفسران: تفسیر راهنما را نمی‌توان کتابی که جامع نظرها و آرا باشد، معرفی کرد. گروه‌های تفسیری خود را به مطالعه دقیق ده تفسیر از جمله المیزان و مجمع البیان ملزم ساخته بودند. ولی هرگز به صرف وجود یک قول، آن را به برداشتی هر چند احتمالی تبدیل نکرده‌اند، بلکه تنها به نکاتی عنایت ورزیده‌اند که پس از مطالعه تفاسیر، خود نیز آن را پسندیده یا محتمل دیده‌اند.
کتاب‌های لغت: مراجعه به کتاب لغت برای مفسر اجتناب ناپذیر است. او هر چند عرب‌زبان باشد، باید لغت را در استعمال عصر ظهور اسلام در نظر گیرد و از آیه همان معنایی را بفهمد که عرب‌های مکه و مدینه در آن زمان می‌فهمیدند. در آیین‌نامه‌هایی که نویسندگان تفسیر راهنما خود را به آن ملزم ساخته‌اند، نام کتاب‌هایی خاص به عنوان منابع اصلی لغت آمده است که عبارتند از: مفردات راغب، لسان العرب، القاموس المحیط، المصباح المنیر، معجم مقاییس اللغه، تاج العروس، النهایة، الصحاح. بدیهی است سخن اهل لغت را تنها در صورتی پذیرفته‌اند که به آنها اطمینان داده است؛ زیرا هر مفسر و یا مترجم قرآن می‌داند که صرف وجود معنایی در کتاب‌های لغت دلیل صحت و یا اراده آن از کلام نیست.
توضیحات: اگر گفته شود برای دانشجویان و طلاب مفیدترین بخش‌های تفسیر راهنما همان توضیحاتی است که ذیل برداشت‌ها آمده است، سخنی گزاف نیست، زیرا برخی نکات آیه تنها با توجه به آن چه در توضیحات آمده است ذهن مخاطب را به خود جلب می‌کند و برای کسی که بخواهد بدون مراجعه به آن، برداشت‌ها را مطالعه کند سؤال‌های زیادی بی‌جواب خواهد ماند. علاوه این که گاه در توضیحات، احتمالات گوناگونی در مصداق‌های آیه بیان می‌شود که چون در متن برداشت‌ها نیامده است، از راه فهرست‌های آخر آیه و نیز آخر کتاب به آن دست نمی‌یابند.
برداشت‌های احتمالی: تفاسیر گوناگونی که تاکنون بر قرآن نوشته شده است، گاه نکته‌هایی را بیان کرده‌اند که نه می‌توان آن را به راحتی پذیرفت و نه می‌توان به آن بی‌اعتنا ماند. نویسندگان تفسیر راهنما از طرفی ثبت این نکته‌ها را برای تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن ضروری دیده‌اند و از طرفی دیگر نخواسته‌اند صحت آن نکته‌ها را به مخاطب القا کرده باشند. انتخاب علامت ستاره که نه نور خورشید دارد و نه تاریک است برای این برداشت‌ها آنها را از مطالب دیگر آیه ممتاز ساخته است تا کسانی که مایلند احتمالات نه چندان قوی را نیز دیده باشند به خواسته خود برسند.

ترجمه آیات: انگیزه اصلی هاشمی‌رفسنجانی، تهیه فهرستی جامع از مطالب قرآن بود و برای این هدف نیازی به ترجمه احساس نمی‌شد تا زمانی که تفسیر به چاپ رسید و محققان با مراجعه به آن دریافتند که برای فهم آیه وجود ترجمه‌ای که با برداشت‌ها مطابقت کامل داشته باشد ضروری است. ترجمه‌ای که هم‌اکنون از مجلد هشتم به بعد ذیل آیات قرار گرفته است از ترجمه‌های دیگر دو امتیاز قابل توجه دارد: نخست این که تا حد امکان با فهم نویسندگان تفسیر راهنما هم‌آهنگ شده است و دیگر این که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند.
نمایه‌ها: اصلی‌ترین هدف تفسیر راهنما را نمایه‌های آن تأمین می‌کند این نمایه‌ها که نشان می‌دهد در هر آیه چند مطلب و چه مطلبی وجود دارد، ذیل هر آیه و به ترتیب عناوین اصلی و فرعی و تنظیم الفبایی آمده است و در آخر هر مجلد مطالب سوره‌های موجود در آن به تفصیل فهرست نگاری شده است».(یزدی، محمدعلی، فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۵).

نمایه‌سازی آیات؛ ویژگی بارز تفسیر راهنما
آیت‌الله احمد عابدینی، استاد حوزوه و دانشگاه درباره تفسیر راهنما آیت‌الله هاشمی در گفت‌وگو با خبرنگار  ایکنا گفت: آنچه از تفسیر بجا مانده از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی برآورد می‌شود، اینکه ایشان فکر منسجم و منظمی داشته و دیدگاهش نسبت به قرآن منحصر‌به‌فرد بود، به این صورت که ایشان در تفسیر راهنما؛ مثل سایر تفاسیر که به ترتیب آیه‌ها پیش می‌روند، عمل نکرده، بلکه شیوه کار ایشان این بوده که چه نکاتی را می‌توان از آیات قرآن استنباط کرد؛ به عبارت دیگر، با توجه به دیدگاه خاصی که در تفسیر داشتند، به نمایه‌سازی آیات قرآن پرداختند.
حجت‌الاسلام عابدینی با بیان اینکه تاکنون میان شیعه و سنی، کسی به لحاظ محتوایی به این شکل عمل نکرده است، گفت: ایشان به گونه‌ای متفاوت با سایرین به مباحث قرآنی ورود پیدا کرده؛ برای مثال به بیان مصادیق رحمانیت که در قرآن کریم به آن اشاره شده، پرداخته است. علاوه بر این، ایشان برخلاف سایر مفسران که در آثار خود از مطالب منابع دیگر استفاده می‌کنند، در کتاب خود هیچ‌گونه ارجاع و استفاده‌ای از مطالب سایر مفسران انجام نداده و فقط فهم خود را از آیات آورده است.

آیت‌الله هاشمی از منادیان بازگشت به قرآن بود 
آیت‌الله سیدمحمدعلی ایازی، پژوهشگر قرآن و استاد حوزه و دانشگاه نیز در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به شخصیت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با بیان اینکه ایشان معتقد بود، حوزه فرهنگ و سیاست جامعه، شایسته است تا بر اساس ارزش‌‎ها و آموزه‌های قرآن کریم باشد، اظهار کرد: بدون شک آیت‌الله هاشمی رفسنجانی جزو منادیان بازگشت به قرآن کریم و آموزه‌های این کتاب آسمانی بود.
این پژوهشگر قرآن گفت: منظور مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از بازگشت به قرآن و آموزه‌های قرآنی، رجوع کردن به ارزش‌ها و آرمان‌های کلی قرآن بود و همچنین توجه رعایت حقوق انسان‌ها، آزادی و استقلال و اینکه تحت لوای جامعه خودکفا، افراد بشر به کرامت می‌رسند.
ایازی ادامه داد: مرحوم هاشمی رفسنجانی در زندان کتاب تفسیر قرآن با نام «راهنما» را نوشته‌اند و می‌توان برآورد کرد که این عمل نوعی دعوت به قرآن و آموزه‌های این کتاب آسمانی است.
وی افزود: یکی از ویژگی‌‎های برجسته تفسیر راهنما مرحوم هاشمی، توجه کردن به نکات هر آیه و آن هم به صورت دسته‌بندی شده است. شیوه نگارش تفسیر راهنما به این صورت است که معانی هر آیه به صورت فراز آورده شده و دیگر اینکه پیام‌ها و موضوعات نهفته در هر آیه عنوان شده است.
انتهای پیام