توسعه حرم مطهر علوی چگونه طراحی شد؟/ مناقشه بر سر قبله در صحن حضرت زهرا(س)

به گزارش خبرنگار اعزامی ایکنا؛ نشست بررسی طرح توسعه حرم مطهر علوی، پنج‌شنبه، نهم اسفندماه، در دومین روز همایش هنر و معماری اعتاب مقدسه در مشهد مقدس برگزار شد.

در ابتدای این نشست، علی غفاری، ناظر مطالعات شهری پروژه نجف و استاد دانشگاه شهیدبهشتی تهران، در توضیح کلی طرح توسعه حرم مطهر علوی اظهار کرد: در سال 85 طراحی صحن حضرت زهرا(س) که بخش غربی حرم علوی است، به طور رسمی به دانشگاه شهیدبهشتی سپرده شد، تا سال 89 طراحی آن به پایان رسید و بعد هم اجرای آن در قالب فاز اول طرح توسعه حرم آغاز شد. چندین‌بار این طراحی، دست‌خوش تغییراتی شد، اما در نهایت آنچه اجرا شده تا حد زیادی ارتباط ارگانیک با بافت طبیعی شهر را حفظ کرده است.

وی با بیان اینکه قرار بود فاز دوم توسعه در قسمت شرقی و در بافت تاریخی حرم انجام شود، گفت: این فاز دیگر به عهده ما نیست و البته هنوز هم آغاز نشده است، اما در همان فاز اول که طراحی آن را به عهده داشتیم دغدغه‌مان این بود که اثری از آثار تاریخی شهر و هویت فرهنگی تخریب نشود، زمینی که برای ایجاد صحن انتخاب شد، زمینی بود که صدام آن را به دلایل سیاسی و امنیتی به پارکینگ و هتل تبدیل کرده بود و بسیاری از آثار هویتی و بیوت مراجع را در آن محدوده از بین برده بود.

از تخریب بسیاری آثار هویتی و تاریخی نجف جلوگیری کردیم

در ادامه این نشست، روح‌الله موحدی و هادی پندار، از اعضای تیم طراحی و مطالعات شهری پروژه نجف؛ نیز به بیان نقطه‌نظرات و اقدامات انجام‌شده در این طرح پرداختند.

روح‌الله موحدی، دانش‌آموخته مهندسی معماری، اظهار کرد: اینکه طی یک مدت بسیار کوتاه، نقشه‌ای از نقاط مهم و دانه‌های هویتی شهر نجف به ویژه در محدوده‌های مورد نظر برای توسعه تدارک دیدیم و یک نسخه از آن را شبانه برای آیت‌الله سیستانی فرستادیم، بعضی‌ها در عراق می‌خواستند که بافت تاریخی در قسمت غربی حرم را با این ادعا که هیچ اثر هویتی و تاریخی ندارد خراب کنند، اما اجازه ندادیم.

وی درباره طراحی صحن حضرت زهرا(س) یادآور شد: طراحی این صحن به گونه‌ای انجام شد که زائر بتواند از مقام امام زین‌العابدین(ع) گنبد را ببیند و همچون ایشان بتواند از مسیری مستقیم به مضجع شریف امام علی(ع) برسد.

هادی پندار، دانش‌آموخته دکترای معماری، نیز درباره حفظ ارتباط ارگانیک و سنتی حرم با بافت شهری اظهار کرد: اتصال با بافت به واسطه فضاهایی به نام «فَضوِه» حفظ شد که از داخل حرم، با معماری و هندسه حرم و از بیرون با فضای سنتی کوچه‌بازارهای نجف شباهت دارد، حفظ شد. این فضا زائر را برای ورود به حرم و آرامش برای زیارت آماده می‌کند. همچنین فضاهایی مفصلی نیز برای قسمت شرقی حرم در نظر گرفته بودیم که در صورت آغاز توسعه از آن قسمت، مورد استفاده قرار بگیرد.

مناقشه بر سر زاویه قبله در صحن حضرت زهرا(س)

بنابر این گزارش، حرم حضرت امیرالمومنین(ع) برخلاف دیگر اعتاب مقدسه اختلاف زاویه قابل توجهی با قبله دارد، این مشکل نیز به واسطه معمارانی که 300 سال پیش دیوار اصلی حرم علوی را بنا کرده‌اند، ایجاد شده است.

یکی از کارشناسان در جلسه با انتقاد صریح از طراحان صحن پنج هکتاری حضرت زهرا(س) در نجف، گفت: می‌توانستید در طراحی خود اشتباهات پیشینیان را تکرار نکنید و صحن را به گونه‌ای طراحی کنید که اختلاف 23 درجه‌ای با قبله از بین برود و نمازگزاران مجبور نباشند هنگام نماز در صحن به طور مایل بایستند و یا اینکه برای نماز، به اشتباه بیفتند.

یکی از استادکاران معماری نیز با انتقاد از این اختلاف قبله اظهار کرد: در بعضی حرم‌های شریف در کشورمان نیز، مشکل اختلاف زاویه‌ای با قبله وجود داشت که آن را با طراحی مطلوب حل کردیم، انتظار این بود که در طراحی صحن حضرت زهرا(س) که در آینده نزدیک، اجتماع مهمی از شیعیان خواهد بود، این مشکل برطرف می‌شد.

در پاسخ به این انتقادها گفته شد که در طراحی اولیه صحن، برآورد کردیم که اگر برای رفع مشکل انحراف قبله، صحن در جهت قبله ساخته شود، بیش از 30 درصد فضای پِرت و هدررفت سرمایه و منابع خواهیم داشت به علاوه اینکه چاره‌ای نداشتیم در همین زمینی که صدام آن را خراب کرده بود، صحن را بنا کنیم، چون فضای دیگری برای توسعه حرم نبود و نمی‌توانستیم بافت شهر را خراب کنیم.

کارشناسان طراح صحن حضرت زهرا(س) تأکید کردند که در طرح صحن مذکور، ستون‌ها را به گونه‌ای طراحی کردند تا بر یکایک آن‌ها نقشی شبیه به محراب و در جهت قبله وجود داشته باشد که زائر را به سمت قبله متوجه کند، اما نمی‌دانند که اکنون در اجرای این طرح، این موضوع مهم چه میزان، اجرایی شده است.

کار برای عتبات، اهلیت و طهارت می‌خواهد

در ادامه این نشست، اکبر حاج ابراهیم زرگر، عضو ارشد گروه طراحی صحن حضرت زهرا(س) و استاد دانشگاه شهیدبهشتی، درباره اظهار کرد: طراحی و معماری کار عتبات، عشق، علاقه و طهارت قلبی و ظاهری می‌خواهد. مهندسانی که با ما در آتلیه نجف به طراحی مشغول بودند، بدون وضو پشت کامپیوتر نمی‌رفتند و نماز اول وقت بچه‌ها ترک نمی‌شد.

وی با اشاره به چالش‌ها گفت: یکی از چالش‌های کار معماری در عتبات، ساختار تشکیلاتی و فرآیندهایی است که برای تصویب طرح و نظارت بر اجرا وجود دارد. وقتی کارفرما باید فرایندی مشاور می‌گیرد و مشاور طرح‌ها را آماده می‌کند، بعد از تصویب بلافاصله اجرا می‌کنند و مشاور معمولاً کار نظارت را انجام می‌دهد، اما در کار عتبات، این تشکیلات خیلی گسترده و پیچیده است.

زرگر در ادامه گفت: زمانی که در عراق کار می‌کردیم، تولیت اعتاب هر سه سال تغییر می‌کرد و تغییرنظرات کار را سخت‌تر می‌کرد. آن‌ها همچنین علاقه زیادی به توسعه فیزیکی و کالبدی حرم دارشتن که با روحیه ما کمی متفاوت بود و اصرار داشتیم تا مطالعات شهری و اجتماعی نیز درباره این طرح‌ها لحاظ شود. نکته دیگر پیچیدگی برآورد نیازهای واقعی است، این برآوردها معمولاً با حدس و گمان جلو می‌رود.

عضو ارشد تیم طراحی صحن حضرت زهرا(س) افزود: یک مشکل دیگر در مواردی است که اختیارات تقریباً نامحدودی است که در اعتاب مقدسه وجود دارد؛ مثلاً در دانشگاه حتی رئیس دانشگاه هم که می‌خواهد تصمیم بگیرد باید مجاری قانونی داخل دانشگاه را طی کند، اما در اعتاب به علت وجود منابع مالی کافی و اختیارات نامحدود، ساختمانی در حال گودبرداری بودند که وقتی پرس‌وجو کردیم فهمیدیم اصلاً نقشه ندارد. به ما گفتند که مقامات بالا گفته‌اند تعجیل کنید!

شیوه تعامل صحیح با متبرعان باید به دست آید

وی در بخش دیگری از سخنان با تمجید از نقش برجسته متبرعان(نیکوکاران بازسازی عتبات) در پیش‌برد طرح‌ها انتقاداتی را نیز مطرح کرد و گفت: بخش عمده‌ای از کارها در کشور عراق با کمک متبرعین انجام می‌شود که عشق کار برای حرم دارند و هیچ چشم‌داشتی هم ندارند. بارها دیده‌ام که حتی مهندس ایرانی در قالب کارگر به عتبات رفته است تا فقط در ثواب حمل خاک و آجر شریک باشد. پس جایگاه این بزرگواران برجسته است، اما گاهی بعضی متبرعان نذرهایی می‌کنند که منطقی نیست یا اصرار می‌کنند که کار ساخت‌وساز نیز با نظر آن‌ها جلو برود.

زرگر تصریح کرد: مثلاً متبرعی پیدا می‌شود که می‌گوید پنج هزار مترمربع سنگ سیاه گرانیت برای حرم کاظمین نذر کرده‌ام. در مقابل این مسئله چکار باید کرد؟ آیا اصلاً حرم کاظمین به این میزان سنگ گرانیت با این رنگ نیاز دارد؟ حتی یک عده از این متبرعین نیز خدمت حضرت آیت‌الله سیستانی هم رفته بودند، طرحی به ایشان نشان داده بودند و می‌خواستند جای صحن حضرت زهرا(س) بسازند، آقای سیستانی نپذیرفتند و معلوم نبود اگر تأیید می‌شد، چه می‌ساختند.

استاد دانشگاه شهیدبهشتی با انتقاد از اینکه گاهی در مسئله رفع نیاز زائر افراط می‌شود و توجه به جایگاه امام معصوم(ع) به حاشیه می‌رود، گفت: عتبات جزو نفیس‌ترین آثار هنری و میراث فرهنگی هستند. در کشور عراق این نگاه به جنبه میراث بودن قضیه کم‌رنگ است. کمیته‌ای در یونسکو برای حفظ میراث فرهنکی عراق و مجموعه کارها را مانیتور می‌کنند و دیر یا زود مسئولان عراقی را مورد سؤال قرار خواهند داد.

سراسر نجف حریم قدسی است

استاد دانشگاه شهیدبهشتی با بیان اینکه در یک پروژه توسعه‌ای باید یک وحدت رویه صورت بگیرد، از تعدد گروه‌های موجود برای توسعه حرم سامرا انتقاد کرد و در ادامه گفت: اگر کمی جاده‌های عراق بهتر، امن‌تر و روادید، آن گونه که مذاکراتش در جریان است، لغو شود، شاهد زیارت‌های 20 و 30 میلیونی در نجف و کربلا خواهیم بود؛ بنابراین میزبانی از این تعداد زوار، سازوکار شهری کارآمد نیاز دارد و صرف برنامه‌ریزی برای بازسازی و توسعه حرم کفایت نمی‌کند.

زرگر در پایان اظهار کرد: عده‌ای امروز حریم قدسی در شهر نجف را محدود حرم می‌دانند، اما در زیارتنامه امیرالمؤمنین(ع) آمده است که وقتی به خندق کوفه رسیدید این دعا را بخواید. در مرحله بعد قبه شریف را که دیدید این بخش را بخوانید، به دروازه شهر که رسیدید این را بخوانید و داخل شهر که شدید، چنان کنید. این یعنی کل شهر نجف و بلکه همه شهرهای زیارتی مثل مشهد مکان قدسی و حریم حرم، کل شهر است لذا باید به معماری و حفظ امر قدسی در آن مواظبت شود.

در پایان این نشست دو ساعته، بحث‌های مفصلی در گوشه و کنار سالن شیخ طبرسی بنیاد پژوهش‌های اسلامی، محل برگزاری همایش دو روزه اعتاب میان کارشناسان درگرفت که حاکی از جایگاه والای معماری عتبات شیعی در میان نخبگان این جمع دارد و نشان‌گر آن است که جامعه شیعی بر قلب تپنده میراث خود در اعتاب مقدس، حساسیتی به جا و البته دیرهنگام دارد.

گزارش از مجتبی اصغری

انتهای پیام