عرفان شیخ بهایی برگرفته از ایمان و تأملات دینی است

شیخ بهاالدین عاملی معروف به شیخ بهایی از دانشمندان و عالمان بزرگ جهان تشیع بود. او در هنگامی که کودک بود همراه با پدرش از جبل عامل لبنان به ایران مهاجرت کرد. مهم ترین و برجسته‌ترین ویژگی شیخ بهایی جامعیت و ذوفنون بودن او در علوم مختلف عقلی و نقلی و شاخه‌های گوناگون معارف و علوم اسلامی، نظیر فقه، اصول، ریاضیات، نجوم، معماری، عرفان و ادبیات بود.
 
بازتاب آیات قرآن و روایات در آثار شیخ بهایی
سیدمسعود شاهمرادی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی زنجان در گفت‌وگو با ایکنا از زنجان، در مورد آثار و اندیشه شیخ بهایی اظهار کرد: العروة‌الوثقی، تفسیر سوره فاتحه، حاشیه بر انوار التنزیل و مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین از مهترین آثار تفسیری شیخ بهایی است.
وی بیان کرد: جامعیت شیخ بهایی در علوم و معارف گوناگون اسلامی سبب شده است تا او در ارائه و تدوین مطالب ذوق، ابتکار و نبوغ خاصی از خود نشان دهد. شیخ بهایی به شیوه عقلی و اجتهادی و برپایه منابع و مصادر متعدد به تفسیر برخی از آیات قرآن کریم پرداخته است. بهره‌گیری از روش تفسیری قرآن به قرآن، استفاده از روایات و تقدیم قول معصومان(ع)، بیان دقائق و ظرائف آیات قرآن، دقت فراوان در تبیین مباحث و ارائه تقسیم بندی‌های مفید از مختصات روش تفسیری شیخ بهایی است.
مدرس دانشگاه آزاد اسلامی زنجان ادامه داد: ارائه فقه استدلالی امامیه بر مبنای قرآن کریم و حدیث یکی از ویژگی‌های مهم در آثار تفسیری شیخ بهایی است. تقدیم قول معصومان(ع) از دیگر ویژگی‌های روش تفسیری شیخ بهایی به‌شمار می‌رود.
وی خاطرنشان کرد: شیخ بهایی در نقد احادیث نیز به خوبی از آموزه‌های علوم رجال و درایه و فقه الحدیث استفاده کرده است. او از آموزه‌های علم حدیث برای دفاع از استنادهای عالمان بزرگ امامیه و پاسخ به اشکالات وارد شده بر آنان سود جسته است. مهمترین اصول و قواعدی که شیخ بهایی در فهم حدیث از آنها استفاده کرده عبارتند از: التزام به ظاهر متن، فهم عرفی، فهم مشهور، آیات مرتبط، روایات مشابه، آثار شارحان و ره نمودهای عقلی.
 
تأثیر شیخ بهایی بر عرفان و اخلاق
شاهمرادی با اشاره به اینکه شیخ بهایی گرایش‌های عمیق زاهدانه و عارفانه داشت، ابراز کرد: شان عرفانی شیخ بهایی در شاعری او بیشتر نمود یافته است که این مسئله تا حدودی به سابقه تاریخی شعر و عرفان ایرانی مربوط است. شیخ بهایی در عین برخورداری از اعتبار دولتی و مذهبی، گرایش‌های عمیق عارفانه نیز داشت؛ اگرچه جنبه‌های عرفانی تعالیم او نوآوری ندارد اما عاشقانه و رندانه و معطوف به نقد صوفیان ناصاف و بزرگداشت عارفان صادق است.
وی یادآور شد: اصول عرفان شیخ بهایی را می‌توان در مواردی نظیر ریاستیزی، عشق و رندی دانست. به عبارت دیگر نقد و طرد ریا و ریاکاران، سرزنش صوفی نمایان، گریز از تعلقات و اشتعالات رسمی و دنیایی و توصیه به زندگی عاشقانه و از مهمترین مضامین عرفانی در اشعار شیخ بهایی است.
وی تصریح کرد: البته عرفان شیخ بهایی نه نوآورانه است و نه خانقاهی و مبتنی بر طریقتی خاص؛ بلکه عرفان او برآمده از ایمان او است که از راه مطالعه آثار عرفانی گذشتگان و تاملات دینی پرورده شده است.
 
کمرنگ شدن ظهور عالمانی چون شیخ بهایی
وی در مورد اینکه امروزه کمتر شاهد ظهور عالمانی همچون شیخ بهایی هستیم، بیان کرد: در گذشته تحصیل علم مبتنی بر علاقه و نبوغ و استعداد شخص بود. از طرف دیگر به سبب اینکه علوم و دانش‌ها مانند دوران جدید تخصصی نشده بود، اشخاص عالم و دانشمند نظیر شیخ بهایی در شعبه‌های گوناگون دانش متخصص و صاحب نظر بودند. البته این اشخاص در برخی علوم برجستگی بیشتر داشته‌اند. در واقع می‌توان آنان را به درختی تشبیه کرد که تنه اصلی آن و دانش اصلی آن عالم و شاخ و برگ‌های آن، تخصص‌های دیگر شخص بود.
این تاریخ‌دان افرود: در دوران معاصر به سبب کاستی‌های نظام آموزشی که مبتنی بر مدرک محوری است و همچنین تخصصی شدن بسیار پیچیده علوم مختلف، پیدایش اشخاصی که ذوفنون باشند، یعنی در علوم مختلف صاحب اندیشه و تخصص باشند، بسیار نادر شده است.
از طرف دیگر محدودیت‌های ایجاد شده در نظام‌های آموزشی دوران جدید افراد را محبور می‌کند تا تحصیل خود را رشته‌ای خاص پی بگیرند و آن را در مدت خاص و محدودی به اتمام برسانند. ضمن اینکه مجبورند دانش خویش را نزد اساتید مشخص شده فراگیرند. در حالی که در دوران گذشته از جمله دوران شیخ بهایی اولا محدودیت در کسب فقط یک علم خاص وجود نداشت و به‌علاوه فرد مورد نظر تا زمانی که دانش مورد نظر را فرانمی‌گرفت آن را پایان یافته  تلقی نمی‌کرد. همچنان دانشجو حق انتخاب استاد را داشت که طبیعتا استاد عالمتر را ترجیح می‌داد.
انتهای پیام