نیازمند تغییر روش در فهم مفاهیم دینی هستیم/ کاربست تحلیل محتوا در فهم آیات و احادیث

به گزارش خبرنگار ایکنا، کارگاه آموزشی تحلیل محتوای دینی، امشب ۲۴ اردیبهشت ۹۸ با ارائه محمد عترت‌دوست، استادیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن برگزار شد.

محمد عترت‌دوست در این نشست بیان کرد: بسیاری از احادیث ما تقطیع و نقل به معنا شده‌اند بنابراین ما نمیتوانیم تحلیل محتوا کنین. وقتی از محتوا صحبت می‌کنیم منطورمان یک بسته کاملا مشخص است و با روش تحلیل محتوا می‌توانیم آن را بررسی کنیم.

عترت‌دوست افزود: گاهی اوقات با جزئیات کاری نداریم و محتوا را می‌دانیم و در واقع می‌خواهیم فرامتن را بررسی کنیم. یک قسم فرامتن، تحلیل گفتمان است. گاهی اوقات از منظر تاریخی یا انتقادی وارد این موضوع می‌شویم و در رشته قرآن و حدیث می‌توانیم از این روش استفاده کنیم.

وی با اشاره به تحلیل خود از سوره مبارکه کهف افزود: گاهی وارد بررسی جزئیات می‌شویم. گاهی در قرآن درباره اصل ماجرا صحبتی نمی‌شود بلکه بحث در مورد جزییات است. برای مثال در سوره کهف چنین رویکردی وجود دارد. لذا باید نخ تسبیح ماجرا را کشف کنیم. لذا روشن است که تحلیل محتوا با هدف بررسی دلایل نوشتن آن متن یا ماجرا استفاده می‌شود.

این کارشناس امور قرآنی اظهار کرد: کار کردن بر روی آیات قرآن با این روش سختی‌های بسیاری دارد چراکه با بطون مختلف و فضاهای صدور مختلف مواجه هستیم لذا کار ما بسیار سخت است. برای مثال بررسی خطبه غدیر بسیار سخت است و باید با همین روش بررسی کنیم که آیا بعدا متنی بر آن اضافه شده است یا خیر؟ مشابه همین در مورد سایر مطالب حضرت امیرالمومنین یا امام سجاد(ع) انجام شده است.

عترت دوست به تحلیل سوره اسرا اشاره و یادآور شد: بنده کاری را بر روی سوره اسرا با روش تحلیل محتوا انجام داده‌ام. باید دانست که همه کارهای تحلیل محتوا در ابتدا با ترسیم یک جدول شروع می‌شود و این روش می‌تواند به میزان زیادی به شما کمک کند. همچنین نرم افزار مکس کیو دی ای (maxqda) یک نرم افزار تخصصی و بسیار مهم برای تحلیل محتوا است و در روش تحلیل گفتمان کمک زیادی به شما خواهد کرد.

وی اظهار کرد: ما در آیات قرآن با موضوعات مختلفی رو به رو هستیم و در واقع یک آیه می‌تواند دارای موضوعات مختلفی باشد. بررسی‌های بنده نشان داد که سوره اسرا دارای گزاره‌های اخلاقی مهمی است و بنده ۱۱۱ گزاره اخلاقی را از آن کشف کردم. به مرور زمان متوجه شدم که برخی از این گزاره‌ها فردی و برخی نیز جمعی هستند. همچنین به مرور زمان متوجه شدم برخی از این گزاره‌ها رذیلت و برخی فضیلت هستند و برخی فرهنگی و برخی اجتماعی هستند.

عترت دوست با اشاره به دلایل استفاده از روش تحلیل محتوا بیان کرد: برخی از این گزاره‌ها اصول هدایت و برخی موانع هدایت را بیان کرده اند. یکی از مهم‌ترین دلایل استفاده از روش تحلیل محتوا این است که مستند است و به صورت ذوقی نیست. بنده در نهایت به یک نمودار کلی رسیدم که از این به بعد تحلیل ما کیفی است و ما در نهایت کار خود را به تحلیل کیفی می‌رسانیم و از دل آن یک الگو در می‌آوریم. این همان کاری است که بنده هم انجان دادم.

این کارشناس امور قرآنی افزود: در سوره اسرا اگر ۵۵ گزاره فردی داشتیم گزاره‌های اجتماعی هم ۵۶ مورد بودند و در واقع این تساوی رعایت شده است. این مدل را در حوزه تساوی اجتماعی هم توانستیم کشف کنیم. ما تمرکز خود را بر روی گزاره‌های اخلاقی بردیم تا روش کنیم که این سوره در حال بیان الگوی هدایتی است. تمرکز بر بحث اخلاق در نهایت من را به این سمت و سو سوق داد و در واقع خود سوره اسرا یک الگوی هدایت اخلاقی است. آیا این یک کشف تازه نیست و نمی‌توان از این الگو در آموزش و پرورش برای معرفی الگوهای تربیتی و هدایتی از آن استفاده کرد؟

وی اظهار کرد: بنده تصمیم دارم بعدا گزاره‌های اخلاقی سایر سوره‌ها را هم در بیاورم و برای هر سوره یک کد انتخاب کنم. بنده در مقاله‌ای تعریفی از این گزاره‌ها انجام دادم که گزاره‌های فردی یعنی آنچه باید فرد انجام دهد و گزاره‌های جمعی هم آنها هستند که جامعه باید آن را محقق کنند. از سوی دیگر گزاره‌های جمعی با رابطه فرد با اجتماع و تعامل بهتر با جامعه سر و کار دارند.

عترت دوست به اقدامات خود در تشریح مفهوم و انواع جهاد در قرآن کریم پرداخت و ادامه داد: کار دیگری که بنده انجام داده‌ام این است که به سمت کلیدواژه جهاد رفتم. ما گونه‌های مختلفی از کلیدواژه جهاد در قرآن داریم. بنده در نهایت به شش دسته رسیدم که شامل جهاد الهی، جهاد توحیدی، جهاد فی سبیل الله، جهاد مساعدتی، جهاد همه جانبه و جهاد عمومی هستند. منظور از جهاد الهی تغییر ماهیت انسان و جوامع بشری، منظور از جهاد توحیدی، ترسیم جهان بینی توحیدی، منظور از جهاد فی سبیل الله، تثییت حضور افراد در مسیر هدایت و توحید، منظور از جهاد مساعدتی همراهی جامعه اسلامی با رهبران الهی، منظور از جهاد همه جانبه، مقابله همه جانبه با دشمنان دین و در نهایت منظور از جهاد عمومی نیز، مطلق تلاش و جهاد در جامعه اسلامی است

عترت دوست یادآور شد: نقطه تمرکز جهاد الهی بر تبیین ولایت الهی و تبیین توحید و اقسام آن است. نقطه تمرکز جهاد توحیدی بر اصلاح بینش‌ها و نگرش‌ها و ارتقای ایمان در تمام عرصه‌های حیات است. ما با گونه‌ها و کیفیت‌های مختلفی از جهاد مواجه هستیم. نکته مهم این است که باید فرایند و لایه‌های مختلف جهاد را بشناسیم. وقتی خداوند به پیامبر یا مومنین می‌گوید جهاد کنید، ما باید فرایند آن را بررسی کنیم. این موضوعی است که خود بنده تاکنون آن را بررسی نکرده‌ام و دیگران را به یاری می‌طلبم که چنین کاری انجام دهند.

وی با اشاره به مولفه‌های سبک زندگی اسلامی در قرآن کریم اظهار کرد: کار دیگری که بنده انجام داده‌ام این بود که زمانی‌که رهبر معطم انقلاب از سبک زندگی اسلامی صحبت کردند، این موضوع به ذهنم رسید که چگونه می‌توانیم سبک زندگی را از قرآن استخراج کنیم. خداوند برخی چیزها را دوست دارد و برخی را دوست ندارد. در آیات قرآن کریم تعداد زیادی آیه وجود دارد که گفته شده ان الله یحب...... و همچنین گفته شده ان الله لایحب....... این موارد به میزان زیادی تکرار شده و لذا بنده سعی کردم آنها را استخراج کنم.

عترت دوست بیان کرد: برای مثال هر جا در قرآن در مورد احسان، توبه، طهارت و مواردی از این قبیل اشاره شده است را درآوردم و در نهایت مولفه‌های بنیادین سبک زندگی اسلامی از منظ خدای متعال را در دو بخش مولفه‌های منفی و مثبت بیرون آوردم. بنده تمام آیات مربوط به تقوا را درآوردم و مضمون اصلی آن سوره را با توجه به تفاسیر بیان کردم

این کارشناس امور قرآنی افزود: بنده این اعتقاد را پیدا کرده‌ام که هیچ سوره‌ای در قرآن نیست که الگویی در آن نباشد. حتی سخنان معصومین(ع) نیز سرشار از الگو است و بسیار گام به گام به جلو رفته‌اند. این کار فوق العاده‌ای است لذا باید شان اهل بیت را به خوبی بشناسیم و از جمله باید صحیفه سجادیه و نهج البلاغه را به میزان بیشتری بررسی کنیم.

وی در ادامه به منابع تقوا از منظر قرآن کریم اشاره و اظهار کرد: مجموعه آنچه که بنده در رابطه با متقین پیدا کردم را در یک نمودار بیان کرده‌ام. خداوند متعال در قرآن کریم، روابط اجتماعی سالم را منبع اصلی تقوا معرفی می‌کند. در مراحل بعدی نیز توجه به قرآن، ایمان به خدا، عبادت، وفای به عهد و پیمان، غذای حلال، توبه و محاسبه نفس، صبر، پذیرش دعوت انبیا، تبعیت از دین و پیامبر، احسان، استقامت در دین، اقامه نماز، آمادگی برای جهاد، باقیات الصالحات، صداقت، صله رحم، عدالت و مال حلال قرار دارند.

عترت دوست ادامه داد: اقدام دیگر بنده این بود که موانع تقوا را مورد بررسی قرار دادم. همچنین موضوع و مدل احسان در قرآن را بررسی کردم و به این نتیجه رسیدم که سه نوع اعتقاد شامل اجتماعی، مذهبی و اعتقادی را در قرآن دارا هستیم و هر کدام از این سه مورد دارای زیرشاخه‌های بسیاری هستند. برای مثال، ایمان به خداوند، اظهار علاقه به حق و خداوند و عیادت و استعفار از زیرشاخه‌های احسان اعتقادی هستند. هچنین تحدیر مردم از کفر و شرک، دعوت به باورها و ارزش‌های توحیدی، پایداری در راه دین، یاری پیامبران در مبارزه با دشمنان و داشتن انگیزه دینی از زیرشاخه‌های احسان مذهبی هستند.

عترت دوست یادآور شد: از جمله مواردی هم که در قرآن کریم از زیرشاخه‌های احسان اجتماعی هستند شامل رفتار نیک با همسران، رفتار نیک با والدین، پرهیز از آزار و اذیت، رفتار نیک با همگان، پرهیز از فساد و پرهیز از حرص و آز هستند.

وی اظهار کرد: ما نیازمند تغییر روش در فهم مفاهیم دینی هستیم چراکه برای مثال چون تعریف دقیقی از توکل و شفاعت نداشته‌ایم به همین دلیل این اقدامات ما تبدیل به ابزاری در دست دشمنان تشیع شده است. علامه طباطبایی به صورت سیاقی به این موضوعات و از جمله موضوع توکل پرداخته است و این روش بسیار مناسبی است.

عترت دوست در ادامه درباره کاربست روش تحلیل محتوا در فهم احادیث بیان کرد: در این مورد برای مثال می‌توان مکاتبات امام علی و معاویه، خطبه غدیر، و سایر خطبه‌ها، نامه‌ها و احادیث را بررسی گرد. یکی دیگر از نامه‌هایی که بنده بررسی کرده‌ام رساله محض الاسلام است. این در واقع سخنرانی طولانی امام رضا(ع) برای معرفی اسلام است. موضوع اصلی توحید و جهت گیری آن در مورد اصول دین اسلام است.

این کارشناس امور قرآنی افزود: لفظ الله در این سخنرانی به میزان زیادی استفاده شده و پس از آن واژه امامت، سپس نماز، نام پیامبر و در مرحله بعدی واژه قرآن است. مجموع این موارد به ما می‌گوید که مفهوم امامت از منظر امام رضا( ع) چیست.

وی اظهار کرد: یک مثال دیگر در مورد فراوانی موضوعات در خطبه متوسط غدیر است. این خطبه به نظر می‌رسد خطبه اصلی است. در این خطبه به ترتیب در مورد مشروعیت ولایت اهل بیت، اقرار گرفتن از مردم، فضائل، تبیین عقاید، انذار مردم، مسئولیت پیامبر، معرفی ثقلین، امر به ابلاغ غدیر و در نهایت نگرانی از نفاق، سخن به میان آمده است.

عترت دوست ادامه داد: هر کدام از این خطبه‌ها دارای ساختاری هستند و سپس به معرفی اجمالی ثقلین و سایر موارد همانند مسئولیت پیامبر و نگرانی از نفاق می‌پردازند. البته این موارد در خطبه کوتاه وجود ندارند بلکه عمدتا در خطبه متوسط هستند. همچنین در مورد خطبه قاصعه امام علی(ع) نیز از چنین روشی استفاده شده است. این خطبه‌ای است که حضرت علی بعد از جنگ جمل گفته شده و در تحلیل‌ها آمده که از مردم خواسته شده که از شیطان دوری کنند. این خطبه بسیار طولانی است و از خطبه‌های مهم امیرالمومنین(ع) است.

گونه‌های عبرت‌آموزی در این خطبه شامل عبرت از شیطان، قابیل، اعنیای امت‌های پیشین همانند فراعنه، مومنان امت‌های پیشین، عوامل شکست امت‌های پیشین و عوامل پیروزی‌ امت‌های پیشین هستند.

انتهای پیام