گروه اجتماعی: حرم امامزاده محمد(ع) از فرزندان امام جعفر صادق(ع) و آرامگاه عارف بزرگ ايرانی بايزيد بسطامی باعث گسترش مجموعه تاريخی بسطام طی قرون متمادی(قرن اول تا دورۀ معاصر) شده و اقدامات اوليه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی يونسكو در حال انجام است.

به گزارش خبرگزاری بين‌المللی قرآن(ايكنا) شعبه سمنان، شهر بسطام در 6 كيلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ايالت قومس بوده و در كتاب‌ها و سفرنامه‌های زيادی به آن اشاره شده است. در خصوص پيدايش شهر بسطام، صنيع الدوله در كتاب مطلع الشمس جلد اول سال 1302 هجری چنين می‌نويسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنين می نمايد كه بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام كرمانشاه بود. برخی ديگر از مورخين بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرويز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن 6 ميلادی می‌دانند.

حرم امامزاده محمد(ع)، از فرزندان امام جعفر صادق(ع) و آرامگاه عارف بزرگ ايرانی بايزيد بسطامی باعث گسترش مجموعه تاريخی بسطام طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. اين مجموعه دارای بناهای تاريخی متعددی است كه به دليل ارزش معماری بالای آن در كشور، كار مرمت اصولی و اقدامات اوليه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی يونسكو در حال انجام است.

مزار بايزيد بسطامی در گوشه جنوب غربی صحن قرار دارد. سنگ مرمری متشكل از 4 قطعه روی آرامگاه بايزيد قرار دارد كه متعلق به شخصی به نام قاضی ملك بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی(ع) نوشته شده و مشخص نيست به چه دليل روی آرامگاه بايزيد قرار دارد.

گنبدغازان خان: بنای آرامگاه را به غازان خان (703-670هـ. ق) نسبت می‌دهند. طبق نوشته كتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امام زاده محمد(ع) و گنبدی نيز برآرامگاه بايزيد بنا كرده و در نظر داشته كه جسد بايزيد را آنجا منتقل كند كه گويا چون بايزيد را در خواب از اين كار ناراضی می بيند از تصميم خود منصرف می شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع 5/7 متر است. بر فراز بنا گنبد مخروطی شكل قرار گرفته كه دارای پوششی از كاشی‌های فيروزه‌ای است.

ايوان غربی: اين ايوان كه متعلق به دوره ايلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بين صومعه بايزيد و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ايوان 5/17متر است و در سال 717هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده «اولجايتو» ساخته شده است.

صومعه بايزيد: اين صومعه يا چله خانه يا زاويه، متشكل از سه اتاقك بسيار كوچك است، ابعاد اتاق اول 5/1×2 متر، اتاق دوم 2×2 متر و اتاق سوم نيز 2×2 متر. سقف اين اتاقك های موسوم به معتكف گاه بسيار كوتاه است. ديوارها و سقف‌های اين اتاقك‌ها دارای گچبری‌های بسيار زيبا و هنرمندانه‌اي است كه توسط معماران خاندان دامغانی در سال 702 هـ. ق گچبری گرديده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حيات بايزيد بوده است.

حرم امامزاده محمد(ع)، بقعه زيبای امامزاده محمد فرزند امام جعفر صادق(ع) است. بنای امامزاده شبيه گنبد غازان خان و قرينه آن است. بنای اوليه بقعه از غازان خان (703 – 670 هـ. ق) است كه در زمان سلطان محمد خدابنده اولجايتو تعمير گرديده است حرم امام زاده به صورت اتاق مربع به اضلاع 5/4×5/4 متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دايره تبديل می‌كند كه اين دايره پايه گنبد را تشكيل می‌دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی‌های زيبايی تزئين شده است، حرم از كاشی‌های شش ضلعی لاجوردی و فيروزه ای با حاشيه‌ای از كاشی‌های گلدار پوشيده شده است.

ايوان جنوبی كه در شرق مقبره امامزاده قرار دارد در حقيقت سال ها بعد از احداث بنای امامزاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می‌گردد.

ساخت رواق این بقعه نیز از اقدامات ديگری است كه در دوره صفويه و در زمان حكومت اميرغيب ابن استاجلو در مجموعۀ تاريخی بسطام صورت گرفته است، تبديل حياط مابين مسجد دوم بايزيد از يك طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف ديگر به يك فضای مسقف است كه رواق ناميده شد.

مسجد اول بايزيد: بنای كنونی مسجد اول بايزيد بشكل يك مربع مستطيل بوده و حاوی كهن ترين آثاريست كه تا بحال در مجموعه كشف شده است و در عمقی تقريباً يك متر پايين تر از مسجد دوم قرار دارد كه در سال 1353 پديدار گرديد. در قسمتی از ديوارهای خشتی كه برروی قسمت شرقی آن بخش كوچكی از يك نقاشی ديواری نيز هويداست، می توان به زمانی كهن تر نسبت داد. مسجد اول فضايی كوچك و دارای محراب بوده كه بايزيد در آن نماز می‌گذارده است.

مسجد دوم بايزيد: در سال 514 هـ. ق توسط شخصی بنام رضی الدين محمد عيسی كه هشتمين وارث و جانشين بايزيد بوده ساخته شده، با اين توصيف كه محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنين ديوار بين دو مسجد اول در جای اوليه خود باقی می ماند و فقط ضلع جنوبی كه محراب ها بر آن قرار داشته اند تخريب و به اندازه حدود يك متر به سمت جنوب منتقل می‌گردد.

مسجد ايلخانی نيز توسط خاندان معماران دامغانی كه خالق كتيبه معروف مسجد بايزيد هستند ايجاد و يا تزئين گرديده است. ضلع شرقی اين مسجد با مسجد بايزيد مشترك است و قسمتی از گچبری های ايلخانی آن كه در قسمت شمال ديوار شرقی زير گچ پنهان بود بيرون آورده شد.

منار: منار آجری بسيار زيبای مجموعه بسطام در سمت شرق مسجد بايزيد و متصل به آن واقع شده است. بر طبق كتيبه كوفی آجری منار، منار در سال 514 هـ. ق ساخته شده است. ارتفاع منار 5/14 متر می باشد.

پلكان‌های منار كه بصورت مارپيچ درميان آن قرار گرفته، به وسيله سوراخ‌هايی كه در بدنه منار تعبيه شده نور داخل آن را تأمين می‌كند. قسمت فوقانی منار حركت و جنبش محسوسی دارد. در زيرنويس يكی از عكس‌های قديمی نوشته شده است: آدم كه بالای منار می‌رود و به قوت تكان می‌دهد منار حركت می‌كند.

دالان و ايوان اولجايتو؛ در سال 713 هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجايتو توسط خاندان معماران دامغانی كه آثار ارزشمند آنان در بخش های مختلف مجموعه موجود می باشد ايجاد و يا لااقل تزئين شده است. تمام سطوح بدنه بجز مقرنس كاری های گچی سقف ايوان با طرح های سفالی لعابدار پوشيده شده است، ايوان حدود 10 متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمايز تشكيل شده كه هركدام در حد خود واجد ارزش‌های بسياری هستند و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است كه به علت تغييراتی كه در محوطه داده شده امروز تقريباً عملكرد خود را از دست داده است.

مسجد جامع در جنوب مجموعه بايزيد قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بين سال های 700 تا 706 هجری ساخته شده و شامل صحن مستطيل شكل به ابعاد 5/18×17 متر است. شبستان‌های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچ بری های بسيار ممتاز و زيبا تزئين شده است. اين محراب دارای چندين كتيبه می باشد كه در اطراف آن قرار گرفته اند.

برج كاشانه: در مجموعه آرامگاهی بايزيد بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع اين شهر واقع است. براساس كتيبه سر در ورودی تاريخ بنای برج به سال 700 هـ. ق بر می گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است كه در آن آيت الكرسی و حديثی از پيامبر(ص) گچبری شده است. درقسمت بالای برج بر دو حاشيه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط كوفی ديده می شود كه در آن نام اولجايتو و سال 723 هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقريباً 20 متر و نمای خارجی آن، لبه دار و سی ترك است و هر ترك آن به شكل قائم الزاويه است و تا زير گنبد ادامه پيدا می‌كند.

موزه عرفان شرق، موزه عرفان شرق در سال 1389 در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در اين موزه كتاب‌های نفيس قديمی، قرآن‌های خطی، ابزار روشنايی(شمعدان) و اشيای هديه شده به امامزاده محمد(ع) بسطام به نمايش گذاشته شده است. اشياء ديگری مانند روشنايی، قرآن های خطی، ظروف چينی دوره صفويه، درب های منبت كاری شده و غيره در معرض ديد علاقمندان قرار گرفته است.