زوایای دوستی توحیدمحور

حسین روحانی صدر؛ کارشناس ارشد تاریخ پس از اسلام در یادداشتی به مناسبت روز 23 ذی‌القعده نوشته است؛

شیعیان و ارادتمندان به پیشوایان خود همواره مقید به دیدار و ابراز محبت و دوستی به آنان هستند. یکی از مناسبت‌های ویژه، عتبه بوسی آستان ابوالحسن علی ابن موسی الرضا در 23 ذی‌القعده می‌باشد. از ویژگی‌ها و جاذبه‌های دلبستگی به ایشان جدیت وی در تشریح مبانی توحیدی است. حتی افرادی که از نقاط مختلف آن روزگار وی را در مدینه یا توس ملاقات می‌کردند از این تکاپوی وی بی‌بهره نمی‌ماندند.

شیخ صدوق موارد زیادی را در باب یازدهم کتاب عیون اخبار الرضا بیان کرده است. البته پیش از هر چیز باید متذکر شد با گذشت دو سده از حضور اسلام در شبه جزیره عربستان و ترویج آن در دنیای آن روز یک بازگشت به سنت‌های عربی و حتی شبیه آن با به کارگیری دستاوردهای ملل دیگر احیای جدیدی به خود دید.

ماهیت این اختلاط و التقاط فکری حذف گفتمان توحیدی و یا خدشه وارد نمودن به آن بود. بنابراین تلاش زیادی از سوی متکلمین و مترجمین برای توجیه و تبیین این آرا صورت می‌گرفت. همه خاستگاه‌ها و توجهات به حرف وجدانیات غیرحسی و جایگزینی شکل و ظاهر هر چیز برای اثبات آن بود. آنان برای خدا مبتنی بر آموزه‌های به جا مانده از فرهنگ‌ها و تمدن‌ها، اشکال و صور متناسب با افکار و نیازها در نظر گرفته و خدا را نیز در آن قالب تصویر پذیر ساختند. فلاسفه در توجیه این افکار نقش قابل ملاحظه‌ای داشتند. بدتر از همه تأثیر آیات توحیدی قرآن نیز از سوی آنان مورد استقبال جوامع مبتلا به افکار و آرا پیشین صورت گرفت. از این رو هر فرد و جمعی که به محضر امام رضا(ع) رسیده یا خودشان مثل مردم ماورالنهر ایشان را مورد سؤال قرار داده و یا بعضی از شیعیان سؤالات مطروح در محافل علمی را خدمت‌شان آورده و پاسخ‌های متناسبی را از ایشان در جهان آن روز منتشر ساختند.

ابتدای باب یازدهم با تشبیه خدا به مخلوق شروع شده. اینکه کسی در خالق به دنبال صفات مخلوقینش باشد و بخواهد به واسطه این صفات و تشبیه آن خدا را توجیه کند از سوی حضرت امری خطا و اشتباه و فاقد اصالت قرآنی دانسته شده و نه تنها اسلام آن فرد یا جمع را نمی‌ستاید بلکه پذیرش نظریه‌ی تشبیه خالق به مخلوق را نشانه شرک دانسته است.

برخی متکلمین و فلاسفه در رد معاد و برقراری ارتباط میان این دو آیه امام رضا(ع) آيه شريفه: «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ* إِلى رَبِّها ناظِرَةٌ» (صورت‌هایی در آن روز بشّاش و درخشان بوده، به پروردگارش می‌نگرد، سوره قيامت آيات 23 و 22) را مطرح کرده‌اند. تا آنجا که حتی قیامت و معاد را در قالب روبه رو شدن بنده با خالق تعبیر کرده و به آن صورت جسمی بخشیدند. با افکار خود آن را به مقابله چهره به چهره خدا با بندگانش توصیف و تشبیه نمودند در حالی که حضرت آن را به معنى نگريستن با چشم نمی‌دانند، زيرا ديدن خداوند محال است، بلكه مراد از نگريستن به خدا در اين آيه شريفه «انتظار ثواب و رحمت» است.

یکی دیگر از جدیت‌های احیاگران سنت جهان پیش از بعثت، زیر سؤال بردن جایگاه پیامبر و انکار موقعیت منحصر به فرد ایشان در تبیین توحید قرآنی بود.

 به همین دلیل امام بارها با نقل گفتمان رسول مبتنی بر دو آیه «مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ» (هر كس از پيامبر پيروى كند از خدا پيروى كرده است، سوره نساء آيه 80) و نيز «إِنَّ الَّذِينَ يُبايِعُونَكَ إِنَّما يُبايِعُونَ اللَّهَ يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ» (كسانى كه با تو بيعت می‌کنند، در واقع- با خدا بيعت می‌کنند، دست خداوند «براى بيعت كردن» بالاى دست آنهاست. سوره فتح آيه ۱۰

اهمیت زیارت ایشان در زمان حیات و بعد از آن را نشانه آشکاری به رستگاری و توحیدشان را مبتنی بر توحید قرآنی دانسته چرا که آن حضرت و معصومین و صلحا را نشانه‌ها و راهنمایان شناخت در مسیر توحید خالص قرآنی دانسته‌اند. متکلمین بارها با استناد به آیات و تأثیر مفسرین و فلاسفه سعی در زیر سؤال بردن جایگاه پیامبر و تثبیت خواستگاه‌های مادی خود کردند.