مطالعه‌ای ادبی در دعای کمیل / تجلی سبک گفتاری امیرالمؤمنین(ع) در متن دعا

به گزارش ایکنا از خوزستان، کتاب «الصیاغه الأدبیه لدعاء الکمیل» اثر حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدخلیل باستان، استاد ادبیات عربی دانشگاه علامه طباطبایی، مطالعه‌ای ادبی در متن دعای شریف کمیل است که به تازگی به همت نویسنده آن انتشار  یافته است. متن زیر گفت‌وگویی با مؤلف این اثر است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدخلیل باستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا خوزستان، درباره انگیزه خود از تألیف این اثر گفت: دعای کمیل متنی سرشار از معانی و احساسات است و خواندن آن ارتباط بنده با خدای سبحان را خیلی نزدیک می‌کند. انگیزه من از تألیف این اثر، سخنان برخی مخالفان مبنی بر سندیت نداشتن این دعاست. تحقیقاتی در این باره انجام شد و سندیت این دعا را از جهات مختلف اثبات و بُعد ادبی این دعا را بررسی کردیم و با نهج‌البلاغه مطابقت دادیم. 

این پژوهشگر ادبیات عربی که این کتاب را با هزینه شخصی در هزار نسخه به چاپ رسانده و به صورت رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌‌دهد، درباره تألیف این اثر به زبان عربی گفت: تألیف این کتاب بیش از یک سال زمان برد. در مقدمه کتاب ذکر کرده‌ام که کسانی که مایل به ترجمه این اثر به زبان فارسی و یا هر زبان دیگری هستند با کمال میل استقبال می‌کنم.

باستان درباره ارزش متن دعای کمیل گفت: هر کس که یک مقدار ایمان به خدا و ذوق ادبی داشته باشد،‌ تحت تأثیر دعای کمیل قرار می‌گیرد. این دعا انسان را به صورت ارادی و غیرارادی به خدای سبحان جذب می‌کند. محتوای کتاب در سه محور است؛ مفاهیم کلی دعا، مستندسازی دعا و بررسی دعا از بُعد نقد ادبی.

وی در توضیح بخش اول کتاب که با محور مفاهیم کلی دعا تدوین شده است، افزود: این بخش توقفی در مفاهیم گناه، توبه و تأملاتی در آیاتی است که بار دعایی دارند. همچنین شیوه دعا کردن در قرآن، ادعیه‌ای که پیامبران گفته‌اند و در قرآن مطرح شده‌اند و درخواست‌های انبیا در این بخش بررسی شده است.

این استاد دانشگاه ادامه داد: قسمت دوم کتاب، مستندسازی این دعا از نظر لفظ، معنا و سند است. در بررسی‌ای که انجام دادیم متوجه شدیم که شخصیت کمیل علیه‌الرحمه در کنار امیرمؤمنان(ع) در بصره بودند و ظاهراً در جنگ جمل بود. کمیل می‌گوید یک شب به دور مولا حلقه زده بودیم و حضرت فرمودند که شب‌های جمعه دعای خضر را بخوانید. حضرت اشاره‌ای گذرا می‌کنند و به اصحاب چیزی نمی‌گویند. شب شد، در خانه حضرت را زدم و گفتم می‌خواهم دعای خضر را یاد بگیرم. از آن به بعد این دعا به دعای کمیل معروف شد.

استفاده از نظریه بوزیمان در بررسی سبک دعای کمیل

این پژوهشگر ادبیات عرب اظهار کرد: به نتیجه رسیده‌ام که این دعا که حضرت علی(ع) آن را از حضرت خضر(ع) گرفته، به نظر می‌رسد به زبان عربی نبوده و حضرت علی(ع) آن را به مفاهیم عربی درمی‌آورند. طبق نظریه یکی از مستشرقان آلمانی، بوزیمان، شیوه ادبا زمانی که صاحب یک اثر هنری و ادبی را نشناسند، این است که به اسلوب آن و نسبت فعل به صفت در اثر توجه می‌کنند. به این معنا که هر ادیبی در نوشته‌های خود به میزان مشخصی افعال و صفات به کار می‌برد و نسبت میان این دو برای هر ادیب مشخص است.

مطابقت سبک دعای کمیل با برخی خطبه‌های نهج البلاغه

باستان ادامه داد: می‌توانیم با بررسی آماری نسبت فعل به صفت در متنی که درباره مؤلف آن تردید وجود دارد و مقایسه این نسبت با دیگر متن‌های مؤلف متوجه شویم که صاحب اثر بوده یا خیر؟ بنده این کار را در مورد دعای کمیل انجام دادم و با برخی خطبه‌های نهج‌البلاغه مقایسه کردم. در نهج‌البلاغه حدود 8 خطبه وجود دارد که حالت دعایی دارند. در هر یک از این خطبه‌ها که بررسی کردم آمار افعال و صفات به دعای کمیل نزدیک است و ثابت کردیم این سبک ـ که در دعای کمیل به کار رفته ـ سبک حضرت علی(ع) است و با نهج‌البلاغه مطابقت دارد.

پاسخ به اشکال قطع سند دعای کمیل

استاد دانشگاه علامه طباطبایی با اشاره به سخنان برخی که از باب سند به دعای کمیل اشکال گرفته‌اند، توضیح داد: این دعا تا قرن اول هجری در کتاب‌ها نقل شده است، ولی از قرن اول تا سوم هجری سند قطع می‌شود. مجدداً مرحوم شیخ طوسی، بنیان‌گذار حوزه علمیه نجف این دعا را در کتاب خود زنده می‌کند و پس از آن در قرن ششم توسط سید بن طاووس نقل می‌شود و ادامه پیدا می‌کند. مشکل در سند دعا مربوط به دو قرنی است که قطع شده است. ما از نظر معنا،‌ سبک و لفظ ثابت کردیم ـ گرچه سند قطع شده است  ـ اما معانی، ابتکارات، مفاهیم تازه و مطابقت معانی با قرآن نشان می‌دهد سبک امیرالمؤمنین(ع) بر دعا حاکم است و به گفته علما این مفاهیم و معانی که به قرآن نزدیک است ما را از سند دعا بی‌نیاز می‌کند.

خلاقیت امیرالمؤمنین(ع) در انتخاب واژگان و خلق معانی

وی با بیان اینکه بخش سوم کتاب، بررسی دعا از بُعد نقد ادبی است، گفت: در این بخش شرح مختصری درباره واژگان مشکل دعا انجام دادیم. برای اینکه یک متن ادبی از متن‌های دیگر مثل متون علمی جدا می‌شود به چهار عنصر نیاز است؛ یک: متن ادبی باید سرشار از احساسات و عواطف باشد. دو: استفاده از هنر بلاغی، بیان، معانی، جناس، طباق و بدیع در آن صورت گرفته باشد. سوم: مسئله بعدی معانی و ابتکار و خلاقیت در معانی است. از این نظر بررسی کرده‌ایم که حضرت علی(ع) چه خلاقیت‌هایی در انتخاب واژه‌ها، خلق معانی تازه و انتقال معانی قرآن به سبک جدید داشته است.

مؤلف کتاب «الصیاغه الأدبیه لدعاء الکمیل» افزود: عنصر چهارم تخیل است. علم با واقعیت سروکار دارد؛ اما در عالم ادبیات هر چه متن به عالم تخیل نزدیک‌تر شود، بهتر است. اما عنصر تخیل در دعا زیاد دیده نمی‌شود، یا خیلی کم است. چون دعا بر مبنای حقایق است. مثلاً به تصویر کشیدن آتش جهنم، بهشت و حالت‌های مردم و ... همه این مفاهیم را حضرت از  قرآن اقتباس کرده‌اند. حضرت با هنرمندی تمام مفاهیمی چون رابطه خدا با بندگان و فروتنی را به تصویر کشیده‌اند. عوامل شکست انسان را بیان می‌کنند و تصویری هنری از درخواست‌ها و نیازها ارائه می‌دهند.

باستان با بیان اینکه بررسی این متن دعایی ما را به چند نتیجه می‌رساند، گفت: این دعا برگرفته از قرآن و سخنان پیامبر(ص) است و تفاوتی میان آنها نیست و از دعاهای دیگر طولانی است؛ اما صبغه ادبی بر آن حاکم است و خواننده را جذب می‌کند، فعل و انفعالاتی درون انسان به وجود می‌آورد و اشک‌های او را جاری می‌سازد.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: مسئله تأدیب نفس سرکش انسانی خیلی مهم است که با خواندن این دعا تحت تأثیر قرار می‌گیرد و در سیر و سلوکش اثر می‌گذارد. کسی که این دعا را یک بار در عمر خود بخواند به دلیل جذابیتی که دارد نمی‌تواند دیگر از آن دست بکشد و صداقت و ایمان و عشقی که در آن موج می‌زند در هیچ دعای دیگر این چنین تجلی نکرده است. حقیقت عاشق و معشوق که بهترین ظهورش در ارتباط بین بنده و پروردگار است در این دعا به خوبی ظهور یافته است.