پای سخنان سازنده واکسن «برکت»؛ از دستاورد بزرگ تا پایان کرونا

رضا عالی‌زاده، دانشمند حوزه فناوری و تولید واکسن ایرانی کووایران برکت، با حضور در تحریریه ایکنای خوزستان، در جمع خبرنگاران این رسانه گفت: تخصص و حوزه اصلی فعالیتم بیوشیمی است و فارغ‌التحصیل دانشگاه تربیت مدرس هستم. چند سال است در حوزه فرآورده‌های بیولوژیک کار می‌کنم. واکسنی که امروز به نام برکت می‌شناسیم، ابتدا اسمی نداشت، گروهی که این واکسن را ساختیم، در ابتدا من و آقای دکتر عبدلی عضو هیئت علمی دانشگاه انستیتوپاستور ایران بودیم. دانش‌ فنی این کار را پیش بردیم تا به بخش‌ صنعتی برسد. سپس انتقال تکنولوژی به شرکت «شفافارمد» که وابسته به ستاد فرمان اجرایی امام(ره) است، صورت گرفت. این شرکت در گروه دارویی برکت برای صنعتی‌سازی این واکسن سنگ تمام گذاشتند و برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری بسیار عالی صورت گرفت.

وی افزود: یکی از بزرگ‌‌ترین دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران در مسئله کرونا همین زیرساخت عظیمی است که شرکت شفافارمد در صنعت زیست فناوری برای کشور ایجاد کرد. تا قبل از آن چنین زیرساختی وجود نداشت، یا اگر بود در حد بسیار محدود و سطح پایین در دست بعضی شرکت‌های خاص دفاعی بود. این زیرساخت با خطوط تولید بسیار حرفه‌ای، آماده استفاده دانشمندان است.

سرعت عمل در شکل‌گیری واکسن 

عالی‌زاده بیان کرد: قبل از آنکه کرونا شیوع پیدا کند، سازمان‌های تأییدکننده محصولات واکسن و فرآورده‌های بیولوژیک و هر چه مربوط به زیست‌فناوری است، در برخی از مراحل سخت‌گیری می‌کردند، این سخت‌گیری لازم و واجب بود، اما کرونا ثابت کرد از خیلی از مراحل می‌توان چشم‌پوشی کرد و نیازی نیست برای اینکه محصولی را تأیید کنید، این‌قدر وقت صرف شود. اگر به گذشته نگاه کنید می‌بینید تأیید بعضی واکسن‌ها 25 سال طول کشید، برخی 10 سال، 8 سال و برخی 15 سال. برای اولین‌بار در تاریخ بشر بود که 18 ماهه واکسنی ساخته شد که برای عموم قابل مصرف بود و دانش فنی آن در مدت کمتر از چهار، پنج ماه ایجاد شد. در واقع سازمان‌های تأییدکننده مثل سازمان‌های غذا و دارو در کل دنیا، یا سازمان بهداشت جهانی روند صدور مجوز را تسریع کردند، چرا که این پاندمی واقعاً خطرناک است و اگر انسان زودتر به آن غلبه نکند، ممکن است اتفاق‌های بدتری بیفتد.

فن‌آور واکسن کووایران برکت گفت: زمانی که کرونا در چین اپیدمی شد، بسیاری از دانشمندان دنیا به این فکر می‌کردند که این ویروس هم شاید مانند هم‌خانواده‌های خود نهایتاً در چند کشور اپیدمی و بعد تمام شود، اما اینکه یک باره بعد از چین، ایران و بعد کشورهای اروپایی آلوده شدند، این نگرانی در کل دنیا ایجاد شد که این یک پاندمی بین‌المللی است و احتمالاً کل دنیا آلوده شود.

وی با بیان اینکه 30 بهمن سال 98 که ورود کرونا به ایران تأیید شد، روز آغاز کار ما بود، گفت: برنامه‌ریزی کردیم و از چند استان نمونه گرفتیم. در اواخر اسفند همین سال به یک نمونه رسیدیم که می‌توانستیم روی آن کار کنیم؛ چند نمونه از شهرهای مختلف کشور داشتیم؛ نمونه‌های مختلف را آزمایش کردیم، نمونه‌ای که استفاده کردیم و در واکسن برکت استفاده شد، نمونه‌ای از یک فرد در شمال غربی ایران تهیه شده بود. این ویروس را ایزوله کردیم و فاصله زمانی دسترسی به نمونه تا زمانی که توانستیم ادعا کنیم واکسنی داریم که می‌توان آن را روی انسان آزمایش کرد، چهار ماه بود. یعنی ما طی چهار ماه دانش فنی واکسن برکت را تولید کردیم.

عالی زاده ادامه داد: برای تولید این دانش برنامه‌ریزی سنگینی انجام شد؛ همزمان روی گونه‌های حیوانی مختلف کار کردیم تا نتایج خوبی به دست آمد. بعد از چهار ماه، صنعتی‌سازی واکسن انجام شد. این یکی از کارهای بزرگی است که در ایران انجام شد و آقای مخبر، ریسک آن را پذیرفتند. سرمایه‌گذاری خوبی انجام شد و از همه مهم‌تر این است که ایشان به دانشمندان و محققان ایرانی اعتماد کردند و این واکسن ساخته شد. این نکته‌ای است که مقام معظم رهبری بر آن تأکید دارند.

پیشینه واکسن‌سازی در ایران

وی با اشاره به اینکه ساخت واکسن در ایران حدود 100 سال قدمت دارد، افزود: تا قبل از آن هم پیشگیری از بیماری‌ها به شکل سنتی و مایه‌کوبی انجام می‌شد. این نشان می‌دهد ایرانی‌ها از قدیم به پیشگیری و بهداشت خیلی توجه داشتند. مؤسسه رازی که بزرگ‌ترین تولیدکننده واکسن در کشور و حتی خاورمیانه است قدمتی نزدیک به یکصد سال دارد و تنوع محصولات آن بسیار زیاد است؛ این موسسه واکسن‌های دامی، طیور و حتی آبزیان تولید می‌کند.

عالی‌زاده ادامه داد: بعد از مؤسسه رازی، انستیتوپاستور تأسیس شد که در زمینه واکسن‌های انسانی بسیار فعال است و حرف برای گفتن دارد. این مرکز از سی سال پیش واکسن هپاتیت تولید کرد، به طوری که امروز نیاز به واردات واکسن هپاتیت نداریم و این یک افتخار دیگر است. روز اول که می‌خواستیم واکسن را بسازیم به این فکر می‌کردیم که مردم ما چه نوع واکسنی می‌زنند؟ مردم معمولاً از چیزی استفاده می‌کنند که مصرف آن سابقه داشته باشد. فکر کردیم آیا واکسن نوترکیب بسازیم؟ یا واکسن کشته یا واکسن زنده ضعیف شده؟ تا قبل از اینکه واکسن آسترازنکا، مدرنا و فایزر بیاید، واکسن ژنی و آدندویروسی وجود نداشت.

فن‌آور واکسن کووایران برکت اظهار کرد: وقتی داشتیم پلتفرم‌ها را بررسی می‌کردیم به این نتیجه رسیدیم مردم ما واکسنی را ترجیحاً می‌زنند که سابقه مصرف داشته باشد. برای همین روی واکسن کشته کار کردیم. چرا؟ چون نمونه این مدل واکسن را سال‌ها است استفاده می‌کنیم. واکسن فلج اطفال که خیلی‌ها زده‌اند، واکسن‌هایی هستند که هم کشته و هم زنده ضعیف شده آنها وجود دارد و هر دوی آن‌ها را در ایران مصرف کردیم. ما انواع واکسن‌ها را به بچه‌های خود زدیم، پس مردم سابقه استفاده از واکسن‌های کشته را دارند، از این رو تصمیم گرفتیم واکسن کشته بسازیم.

عالی‌زاده گفت: در بررسی که کردیم به این نتیجه رسیدیم که واکسن کشته می‌تواند به ایمنی ما کمک کند. لذا واکسنی را انتخاب کردیم که عوارض آن برای مردم مشخص باشد. عوارض واکسن‌های کشته برای مردم ما شناخته شده است. ما چهار مدل واکسن در دنیا داریم؛ یک مدل بر پایه ویروس است که می‌تواند کشته یا زنده ضعیف شده باشد. واکسن‌های سینوفارم، برکت، بهارات هند، قزو وک قزاقستان و ترک‌وک ترکیه و فخرا واکسن‌های کشته هستند.

وی ادامه داد: یک نسل دیگر واکسن‌هایی هستند که به آن‌ها واکسن مهندسی ژنتیک یا نوترکیب یا پروتئینی می‌گویند. این‌ها واکسن‌هایی هستند که برای ساخت آنها ژن قسمتی از ویروس را برمی‌دارند و در یک سلول دیگری بیان می‌کنند و بعد با ادجوانت آن‌ را فرموله و تزریق می‌کنند. واکسن پاستوکووک، اسپایکوژن، کووپارس رازی، نواوکس آمریکا و نورا نوترکیب هستند.

عالی‌زاده توضیح داد: واکسن نسل سوم هم واکسن‌هایی هستند که بر پایه ویروس دیگری هستند، مثل آدنوویروس‌ها. این واکسن اولین بار است در تاریخ بشر استفاده می‌شود. واکسن جانسون جانسون، آسترازنکا و اسپوتنیک، نسل سوم هستند. مدل چهارم واکسن‌ها، بر پایه ژن هستند. در این مدل ژن قسمتی از ویروس را که خاصیت بیماری‌زایی داشته یا بخش مهمی از ویروس در اتصال یا ودود به بدن میزبان است را فرموله کرده و وارد بدن انسان می‌کنند. این مدل اولین بار است که وارد واکسیناسیون عمومی شده است. این‌ها واکسن‌هایی هستند که یا بر پایه DNA یا RNA (مثل فایزر و مدرنا) هستند. این هم یک تکنولوژی است که در آینده در درمان خیلی از بیماری‌ها از آن استفاده خواهیم کرد. واکسن ژنی هنوز در ایران مجوز دریافت نکرده است، اما این اتفاق خواهد افتاد.

اهمیت اعتماد به جوانان

وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره اهمیت اعتماد به جوانان گفت: همیشه محققان جوان در تمام عرصه امروزه پیشرو بوده و هستند و تنها با اعتماد و اتکا به قدرت جوانان می‌توانیم از تجربه استادان اهل فن برای تبدیل ایده‌ها به محصول و ثروت استفاده کنیم. جوان‌ها با داشتن روحیه از خود گذشتگی و ایثار برای مردم کشور خود می‌توانند خدمت کنند. کرونا، ویروسی نبود که به راحتی با آن برخورد کنیم. شما وقتی ویروس را کِشت می‌دهید، ویروس‌ ده‌ها میلیون برابر غلیظ‌تر می‌شود و کوچک‌ترین اشتباه شما می‌تواند آخرین اشتباه شما باشد. خوشبختانه در محققان و دانشمندان ایرانی، فرهنگ ازخودگذشتگی و ایثار وجود دارد؛ اما در مرحله بعد، امکانات و تجهیزات مهم است. وقتی می‌خواهیم در یک پروژه کار کنیم مهم است که ببینیم چه امکانات و تجهیزاتی داریم؟ شما اگر تجهیزات و تکنولوژی نداشته باشید، نمی‌توانید کاری انجام دهید. بعد از اینکه ما واکسن را آماده کرده بودیم، دنبال جایی بودیم که آن را ارائه بدهیم. ما خط تولید آماده نداشتیم. قبل از کرونا، کل واکسن‌هایی که تولید می‌کردیم سه میلیون دُز در سال بود، الان واکسن برکت، ماهی 20 میلیون دُز تولید می‌کند.

عالی‌زاده بیان کرد: در تیرماه سال 99 واکسن آماده بود؛ اما نبود خط تولید باعث تأخیر در تولید واکسن برکت شد. به چند جا مراجعه کردیم؛ یکی از جاهایی که مصرّانه پاسخ مثبت شنیدیم ستاد اجرایی فرمان امام بود که استقبال شد و با حمایت گروه دارویی برکت، واکسن برکت تولید شد. نکته اینجاست، خود گروه دارویی برکت هم زیرساخت نداشت؛ یعنی خود شرکت شفا فارمد از صفر شروع کرد. یعنی آزمایشگاهی وجود نداشت.

فن‌آور واکسن کوو ایران برکت ادامه داد: قبل از این، آزمایشگاه سطح سه در کشور نداشتیم، این دستاورد بزرگ کرونا است؛ گرچه خیلی از خانواده‌ها داغدار شدند و باید به آن‌ها تسلیت گفت. اما با این دستاورد، در زمینه واکسن‌سازی در ایران حداقل بیست سال جلو افتاد و پایه‌گذاری این اتفاق هم با گروه دارویی برکت بود. درست است که برخی تکنولوژی‌ها را هنوز نداریم ولی چیزهای دیگر را می‌توانیم بسازیم. شما اگر خط تولید واکسن برکت را نگاه کنید، دنیایی از تجهیزات به‌روز دنیا و  لوله‌کشی‌های بسیار زیاد می‌بینید. در عرض شش ماه خط تولید ساخته شده است. این خود یک انقلاب است، ما اکنون خط‌های مختلف با ظرفیت‌های مختلف داریم. از این پس، نگه‌داری این خط‌ها مهم است و اینکه بتوانیم از آن‌ها محصول تولید کنیم.

وی با بیان اینکه واکسن‌سازی چهارراه علم کشور است که در دل آن تمام علوم پیشرفت می‌کند از علوم صنعتی گرفته تا علوم بیولوژیک تا داروسازی، علوم درمانی، علوم انسانی و ...، گفت: محققانی که در حال حاضر در خط تولید واکسن کرونا کار می‌کنند دانشمندانی هستند که قبل از کرونا فرصتی برای نشان دادن توانایی خود نداشتند. اینکه الان 19 گروه در زمینه تولید واکسن کرونا کار می‌کنند، اتفاق بزرگی است.

پایان کرونا

عالی‌زاده با اشاره به دریافت مجوز برکت‌پلاس گفت: 27 بهمن رسماً اعلام شد که برکت‌پلاس تولید شد که مخصوص سویه اومیکرون است. روزی که کرونای اومیکرون در ایران اعلام شد تا زمانی که توانستیم برکت‌پلاس را ارائه دهیم یک ماه طول کشید. این نشان می‌دهد دانش فنی ما به‌روز است و این یعنی پیشرفت.

فن‌آور واکس برکت درباره امکان پایان یافتن کرونا گفت: نمی‌توان با قطعیت درباره آینده سخن گفت؛ اما قطعاً واکسن، اثرگذار است و می‌تواند جلوی پیشرفت این بیماری را بگیرد. شک نکنید که دانش بشر این ویروس را شکست می‌دهد. این ویروس، علم بشر را به چالش کشید، به طوری که داروی اختصاصی این بیماری هنوز کشف نشده است، گرچه واکسن آن تولید شده است؛ اما علم بشر هنوز با این مسئله درگیر است. این ویروس باعث می‌شود علم بشر پیشرفت بسیاری داشته باشد.

این استاد دانشگاه در پایان گفت: قطعاً واکسن از شدت بیماری جلوگیری می‌کند. واکسن‌ها در جمع کردن این پاندمی مؤثر هستند. همه انسان‌ها در همه سنین باید واکسن بزنند؛ اما باید بر اساس شواهد علمی این کار را کنیم. قطعاً به این ویروس غلبه می‌کنیم و واکسن مؤثر از بین واکسن‌های موجود انتخاب خواهد شد. اما نکته این است تا زمانی که این پاندمی به اندمی تبدیل نشده است، رعایت فاصله اجتماعی، استفاده از ماسک و زدن واکسن واجب است. اولین علائمی که در حوزه سرماخوردگی برای شما پیش می‌آید خود را قرنطینه کنید تا مانع پخش آن شود. تا زمانی که خود مردم به این نتیجه نرسند، ما از شر این ویروس راحت نمی‌شویم. بیولوژی یا زیست‌شناسی، یک رشته ثروت‌آفرین و اقتدارآفرین است. محققان و جوانان ما باید بدانند زمینه‌های کاری در این رشته فراوان است.