عیارسنجی «تحول» در رهیافت‌های گام دوم انقلاب اسلامی
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر گفت: «تحول» به خودی خود یک امر مطلق است که می‌تواند مقدس یا غیرمقدس باشد. تحولی که انقلاب اسلامی و اندیشه امامین انقلاب دنبالش هستند، یک تحول تکاملی و رو به رشد است؛ زیرا این انقلاب قرار است مقدمه ظهور امام زمان(عج) باشد، یعنی انقلابی که می‌خواهد انسانیت را به کمال برساند.
به گزارش ایکنا از قم، حجت‌الاسلام والمسلمین محسن مهاجرنیا، رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر در نشست «عیارسنجی تحول در رهیافت‌های گام دوم انقلاب اسلامی» که امروز، 17 اردیبهشت‌ماه در قم برگزار شد: اظهار کرد: در خصوص تحول این سؤال مطرح است که آیا تحول فارغ از اهدافش، حُسن ذاتی هم دارد؟ یعنی اگر تحول دنبال هیچ هدفی هم نباشد خودش مطلوبیتی دارد؟ اگر خودش هدف نیست آیا هدفی که تحول برای آن انجام می‌شود مثل انقلاب اهمیت دارد؟
وی ادامه داد: دانشجویان علوم سیاسی می‌گویند انقلاب نه تنها خودش حُسن ندارد بلکه می‌گویند یک مریضی در جامعه است، جامعه سالم که انقلاب و دگرگونی در خودش ایجاد نمی‌کند، معلوم است که یک قسمتی از جامعه یا حاکمیت یا ساختار آن مشکل دارد. بنابراین، خود انقلاب هدف نیست، مطلوبیت ذاتی هم ندارد بلکه به خاطر ایجاد حاکمیت دینی و ارزش‌های دیگری است که انقلاب ارزش پیدا می‌کند. آیا تحول هم همین‌طور است؟
استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به اینکه معمولاً در تحول یا انقلاب یا در هر پدیده‌ای چهار موضوع مهم، خوبی یا بدی آن پدیده را نشان می‌دهند، گفت: اولین چیز ماده اولیه‌اش است یعنی از چه چیزی درست شده است و این جنس و سنخش و ماده اولیه‌اش چیست.
نگاهی به سؤالات عیارسنجی «تحول»
وی بیان کرد: دومین موضوع که به یک پدیده اهمیت می‌دهد صورت‌بندی و شکل و شمایلی است که روی آن انجام می‌شود. نکته سومی که در حُسن یک پدیده مهم است، آن کسی است که این کار را انجام می دهد، سازنده این کار است و چهارمین نکته آن هدفی است که این کار برای آن انجام می‌شود.
استاد حوزه علمیه افزود: اگر تحولی صورت گرفت که هم ماده اولیه آن، هم صورتش هم انجام‌دهنده کار و هم هدف کار همه خوب هستند این تحول می‌شود مقدس، مثل انقلاب اسلامی. همه چهار علت انقلاب اسلامی در اول خوب بود. لذا از اول این انقلاب را گفتیم انقلاب مقدس، هر وقتی یک یا همه اینها را از دست بدهد، هدف انقلاب می‌شود نامقدس.
مهاجرنیا گفت: چند سؤال مطرح است که اصولاً تحول را برای چه کار می‌خواهیم؟ اصلا برای چه دنبال تحول هستیم؟ آیا در غیر تحول نمی‌شود مشکل را حل کرد؟ همان‌طوری که بعضی مدعی هستند که انقلاب اسلامی که نظام شاهنشاهی را برداشت، ما نمی‌توانستیم از یک راه دیگری به این اهداف برسیم و نیازی به انقلاب نباشد؟ آیا راجع به تحول می‌شود چنین فرضی را مطرح کرد که ما اصلاً دنبال تحول نرویم بلکه یک بدیلی برای آن درست کنیم و آیا بدیلی دارد؟ بنابراین «چرا تحول؟» یک سؤال کلیدی و مهم است.
وی بیان کرد: سؤال دوم اینکه آیا باید تحول روی چیز خاصی صورت گیرد تا خوب شود یا نه تحول می‌تواند روی هر چیزی اجرا شود؟ و سؤال سوم اینکه سنخ تحول چیست؟ آیا تحول مثل انقلاب است؟ معمولاً در تعریف انقلاب می‌گویند که انقلاب یک تحول بنیادی و خشن و سریع است که مردم هم در آن دخیل هستند آیا تحول هم این‌طور است؟ و سؤال دیگر اینکه تحول از چه راهی قابل تحقق است؟ روش و راه تحقق تحول چیست؟ آیا باید به‌صورت یک فرآیند منظمی اتفاق بیفتد یا پروسه‌ای است که آرام آرام باید شکل بگیرد؟
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر افزود: سؤال بعدی این است که چه عوامل و شرایطی برای بارور شدن تحول لازم است؟ آیا همین که ما اراده کنیم که تحولی رخ بدهد تحول رخ می‌دهد؟ یا یک شرایط، عوامل و زمینه‌هایی می‌خواهد؟ مقام معظم رهبری فرمودند که تحول بدون مدیریت نمی‌شود. این سؤال مطرح می‌شود که آیا در مدیریت تحول، رعایت شرایط و زمینه‌ها و عوامل لازم است؟ یا نه مدیریت دستوری می‌تواند این کار را بدون زمینه‌ها به سرانجام برساند؟
استاد فلسفه سیاسی حوزه و دانشگاه بیان کرد: یک سؤال دیگر اینکه وقتی شما از تحول سخن می‌گویید، کارگزار و کسی که باید تحول را محقق کند چه کسانی هستند؟ مثلا راجع به انقلاب اسلامی می‌گویند کارگزار و بانی انقلاب چند گروه بودند: رهبری و مؤسسان انقلاب، کسانی که ایدئولوژی انقلاب را طراحی کردند، روشنفکران حوزوی و دانشگاهی، نخبگان فکری که مردم را پای کار آوردند و خود مردم. اینها اگر پای کار نمی‌آمدند انقلاب محقق نمی‌شد. آیا در تحول هم چنین کارگزارانی لازم داریم یا نه تحول یک امر دستوری است؟
وی گفت: سؤال بعدی این است که آیا مسیر آینده تحول را می‌شود طراحی کرد؟ یعنی ما براساس الگوهایی که وجود دارد روندها و وقایع و پدیده‌هایی که تا الان انجام شده است را بررسی کنیم و به همان سبکی که در آینده‌پژوهی مطرح شده برای آینده برنامه‌ریزی کنیم بگوییم ما می‌خواهیم تحول ایجاد کنیم و به اینجا برسیم.
مهاجرنیا اظهار کرد: رهبر معظم انقلاب فرمودند که تحول یک امر جبری، قهری و سنت الهی است. سنت الهی یعنی امر تکوینی، یعنی اراده ما در آن دخیل نیست. چند سال پیش در حوزه هم فرمودند که حوزه باید متحول شود همان جا فرمودند که تحول یک امر قهری و سنت است. سنت هم به تعبیر قرآن «فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِيلًا» قابل تحول نیست. از طرفی فرمودند که حوزه باید تحول را مدیریت کند چون تحول قهری است و سراغ شما می‌آید و آن وقت اراده شما دیگر دخیل نیست و دیگر نمی‌توانید کاری کنید.
وی افزود: رهبر معظم انقلاب در اول سال 1402 در مشهد همین نکته را فرمودند که تحول نیاز به مدیریت دارد، چه‌طور قابل تصور است؟ اگر تحول یک امر قهری است یعنی ما بخواهیم یا نخواهیم دو دو تا چهار می‌شود. پس دیگر اراده و مدیریت ما کجاست؟ این یک سؤال بسیار جدی است. رهبری خیلی زیبا به این سؤال پاسخ می‌دهند که مسائل تکوینی و هستی‌شناختی را نمی‌توانیم کم و زیاد و تغییر دهیم ولی با یک سری عملیات می‌توانیم مدیریت کنیم؛ مثل یک چشمه، ما آب چشمه را نمی‌توانیم کم یا زیاد کنیم، آن سنت است ولی می‌توانیم مسیر این چشمه را طوری هدایت کنیم که به سمت ما بیاید.
مهاجرنیا گفت: قرآن می‌فرماید: «وَلَو أَنَّ أَهلَ القُرى آمَنوا وَاتَّقَوا لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ» یعنی برکات آسمان‌ها و نعمت‌های الهی و چیزهایی که در طبیعت وجود دارد اینها چیزهایی تکوینی هستند، ولی تقوا روی آن تأثیر دارد. یعنی تأثیر تقوا و اراده تقوایی انسان‌ها می‌تواند در همین امور تکوینی اثرگذار باشد «لَفَتَحنا عَلَيهِم بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ» یعنی خداوند برکاتش را، دقیقا سنتش را طوری هدایت می‌کند که به سمت انسان‌ها می‌آید. بنابراین، سنت بودن و تکوینی بودن با تشریحی بودن و اراده انسان قابل جمع است.
بررسی دو دیدگاه تحول در جامعه
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر با اشاره به مفهوم «تحول» بیان کرد: در مقابل تحول در جامعه دو دیدگاه وجود دارد یکی جامعه بدون تحول که راکد است ولی ثبات دارد و دیگر جامعه‌ای که تحول دارد ولی ثبات و آرامش ندارد. سنت قهری تحول جامعه راکد باثبات را به تدریج به سمت انجماد و تصلّب و استبداد می‌کشاند و جامعه تحولگرای بی‌ثبات را هم به سمت افراط و در نهایت فروپاشی می‌رساند.
استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: پذیرش سنت تحول و حرکت، در عین استحکام و اتقان و ثبات است که «نظریه نظام انقلابی» را مطرح می‌کند، در عین حالی که انقلابی است یعنی تحول‌گراست و به نظم سیاسی و نظام تثبیت شده هم اعتقاد دارد. این همان نظریه‌ای است که در بیانیه گام دوم با عنوان سازگاری میان جوشش انقلابی و نظم سیاسی جمهوری اسلامی ایران مطرح شد.
وی بیان کرد: مقام معظم رهبری می‌فرمایند ما همواره با این دو مشکل مواجه هستیم در جامعه یک عده‌ای هستند دائماً می‌گویند ما دنبال ثبات هستیم تحول را کنار بگذارید دنبال آرامش هستیم دگرگونی و انقلابی‌گری را کناربگذارید که این آرام آرام به رکود می‌رسد. یک عده‌ای هستند دنبال تحولند اما تحول‌شان بی‌حساب و کتاب است همه‌ی اصالت‌ها و همه‌ی بنیادها و... را تخریب می‌کند و به هرج و مرج می‌رسد. بنابراین، می‌گویند ما دنبال یک تحولی هستیم که علاوه بر اینکه تحول است ما را به ثبات هم برساند یعنی ضمن پویایی و تحرک و فعال بودن، برای جامعه آرامش ایجاد کند و جامعه را به کمال برساند.
مهاجرنیا گفت: تعبیر رهبری این است که نظام اسلامی سازگاری میان جوشش انقلابی و نظم سیاسی ایجاد کرد و این یعنی تحول باید به یک ثباتی برسد و تحول مثبت با آن چهار ویژگی که خدمت‌تان عرض کردم نباید کنار برود چون روحیه و ویژگی تحول این‌طور نیست که در یک برهه‌ای تمام شود بگوییم تحول نمی‌خواهیم ما نسبت به آینده دائماً این تحول را نیاز داریم. بنابراین، تحول یک مسیر و فرآیند مستمری است که باید با ثبات جمع شود و در کنار هم با هم سازگار شوند.
وی افزود: وقتی که ما می‌گوییم تحول، تحول یک امر مطلقی نیست که دارای یک چیز ثابت و خاص باشد. تحول نسبی است. هر امری، هر پدیده‌ای، هر بخشی، هر قسمتی از نظام تحول مخصوص به خود می‌خواهد. دولت باید متحول شود، دستگاه‌ها باید متحول شوند و کل انقلاب هم یک تحول لازم دارد. بنابراین، وقتی می‌گوییم که تحول آن موضوع و محدوده‌اش خیلی مهم است و باید مشخص شود. تحولی که رهبری در مشهد مطرح کردند، بخش زیادی راجع به خود دولت بود چون راجع به اقتصاد بود. راجع به وضعیت موجود بود که دولت باید مدیریت کند جامعه را از این وضعیت بیرون ببرد چون مسئولیت این کار اولاً به دوش دولت است بعد هم فرمودند ملت هم باید همراهی و همکاری کنند.
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر گفت: در همین سخنرانی عید، رهبری فرمودند در تحول جایگزین باید معلوم شود. بعضی وقت‌ها آدم‌های انقلابی هستند آدم‌های تحول‌خواه هستند تحول را خوب ایجاد می‌کنند ولی برنامه‌ی جایگزین ندارند. نمی‌دانند بعداً چه می‌شود؛ می‌گویند حالا به هم بریزیم بعد فکر می‌کنیم که چه کارش می‌شود کرد. این تحولات معمولاً یا عقیم یا منحرف می‌شود و به جایی نمی‌رسد. لذا، یکی از بحث‌های مهم در مقوله تحول این است که جایگزین‌ها چه هستند.
مهاجرنیا اظهار کرد: همچنین در تحول این‌طور نیست که همه چیز را بخواهیم نابود کنیم، بخشی که نیاز دارد باید متحول شود. اصالت‌ها و بنیادها باید محفوظ بمانند. دولت اسلامی دولتی است مبتنی بر توحید و مبانی و بنیادهای اعتقادی و ارزش‌ها و آرمان‌ها، شما وقتی می‌خواهید این دولت را کارآمد کنید، ساختارها و کارکردش را باید عوض کنید، نه اینکه مبانی توحیدی و زیرساخت‌‌ها و مبناهایش را خراب کنید چون بعداً چیزی که درست می‌کنید دولت اسلامی نمی‌شود.
هدف‌گذاری، تحول را رو به رشد و تکاملی می‌کند
رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر گفت: «تحول» به خودی خود یک امر مطلق است و می‌تواند مقدس یا غیرمقدس باشد. در بحث تحول اهداف مهم است و هدف، تحول را رو به رشد و تکاملی می‌کند. تحولی که انقلاب اسلامی و اندیشه امامین انقلاب دنبالش هستند یک تحول تکاملی و رو به رشد است؛ زیرا این انقلاب قرار است مقدمه ظهور امام زمان(عج) باشد، یعنی انقلابی که می خواهد انسانیت را به کمال برساند.
وی بیان کرد: موضوع بحث ما «راهبرد تحول» است، راهبرد یعنی اینکه ما اینجا ایستادیم ولی یک اهداف کلان در اندیشه ماست. می‌خواهیم به سعادت، به حیات طیبه الهی و به ظهور امام زمان(عج) برسیم، راهبرد یعنی آن چیزی که به‌صورت کلان در یک دالان حرکتی ما را به سمت هدف نهایی حرکت می‌دهد. بنابراین، ما نگاه راهبردی به تحول داریم نمی‌خواهیم مورد به مورد گره باز کنیم، البته گره‌ها باید باز شوند، در مسیر «راهبرد تحول» هزاران راهکار باید ارائه شود تا یک راهبرد محقق شود. اما نگاه ما به تحول یک «نگاه راهبردی» برای رسیدن به مطلوب و کمال در انقلاب اسلامی است.
انتهای پیام
