محدوده امر به معروف و نهی از منکر براساس آیات قرآن

به گزارش ایکنا، مجید معارف؛ استاد دانشگاه تهران، شامگاه 5 فروردین ماه در نشست علمی «آیه ۱۰۵ سوره مائده: شناخت نفس در قرآن» از سلسله نشست‌های کرسی آزاداندیشی «سی شب سی آیه» با بیان اینکه نفس انسان در هنگام خواب در قبضه پروردگار قرار می‌گیرد و نفس انسان مفارقت نسبی با بدن پیدا می‌کند، گفت: در این حالت ارتباط نفس با بدن بسیار رقیق است؛ قرآن در آیه مورد بحث فرموده است: اللَّهُ يَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا ۖ فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَىٰ عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الْأُخْرَىٰ إِلَىٰ أَجَلٍ مُسَمًّى ...؛ اگر وقت مرگ این نفس رسیده باشد خداوند آن را نزد خودش نگه می‌دارد ولی اگر نرسیده باشد به بدن برمی‌گردد. پیامبر(ص) فرمودند: کما تنومون تموتون و ...؛ باز در روایت دیگری نقل است: النوم موت صغیر؛ خواب به مثابه مرگ کوتاه است و مرگ به مثابه خواب طولانی است. بنابراین نفس در این روایات و آیات با مقداری مسامحه همان روح در برابر جسم است.

وی بیان کرد: این گوهره پایدار وجود ما هست و وقتی از دنیا رفتیم بدن تجزیه شده و از بین می‌رود ولی نفس در نزد خداوند در عالم برزخ وجود دارد تا در آستانه قیامت این نفس به جسم مادی برگردد زیرا ما معتقد به معاد جسمانی هستیم.

معارف با بیان اینکه نفس در قرآن با حالات مختلفی وصف شده است، تصریح کرد: اول نفس ملهمه یعنی نفسی که مورد الهام است. به این نفس نوعی آگاهی الهام می‌شود که می‌توان از آن به فطرت نام برد. این فطرت در دو ساحت آگاهی‌هایی دارد؛ اول ساحت اعتقادی. پیامبر فرمودند: المولود یولد علی الفطره ...؛ اینکه کسی مسیحی و یهودی و مسلمان می‌شود محصول محیط و تربیت خاص خانوادگی و ... است ولی فطرتا انسان‌ها خداپرست هستند.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه آگاهی دیگر نفس در ساحت اخلاقی است، اضافه کرد: یعنی گرایش فطری انسان به سمت خوبی است و البته هر خوبی هم بدی در برابر آن است. در سوره والشمس خداوند بعد از چندین قسم(بین 7 تا 9) فرموده است: وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا؛ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا.نفس حالات و مراتب مختلفی دارد یعنی اگر در راستای ارزش‌های فطری تربیت شد وقتی کاری خلاف ارزش انجام دهد به سرعت خود را ملامت خواهد کرد که در این حالت، نفس لوامه است. آیه دوم سوره قیامت فرمود: وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ. بنابراین نفس لوامه نفس تربیت شده بر پایه گرایشات فطری است ولی می‌تواند خلاف فطرت هم عمل کند و این شان، شان پرهیزگاران است زیرا در سوره اعراف فرموده است: إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ.

تسویل و توجیه خطا و گناه

وی افزود: اگر انسان خطا کند و متذکر نشود یعنی خطای خود را دائما تکرار کند، برای اینکه خود را از داوری وجدانش برهاند وارد توجیه و تزیین می‌شود و در این حالت مرتبه‌ای برای انسان ایجاد می‌شود که نفس مسوله است؛ حضرت یعقوب به فرزندانش فرمود: قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَمْرًا ۖ فَصَبْرٌ جَمِيلٌ ۖ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَأْتِيَنِي بِهِمْ جَمِيعًا ۚ إِنَّهُ هُوَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ؛ نفس شما کاری را برای شما تسویل، تزیین و توجیه کرد. اگر این خطاها آنقدر زیاد شد که سیستم ارزشی انسان را تغییر دهد، نفس اماره بر او مسلط خواهد شد. در سوره یوسف داریم: ۞ وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي ۚ إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّي ۚ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ.

معارف اضافه کرد: یکی از مراتب نفس هم نفسی است که در پرتو ذکر الهی به اطمینان و قرار می‌رسد و نفس مطمئنه است: يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ... . در سوره رعد هم فرمود: الَّذِينَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ. بنابراین نفس قابلیت تکامل دارد و می‌توان نفس را از لوامگی به مطمئنه سوق دهیم. مطلب دیگر اینکه با توجه به مراتب نفس، ما باید هر لحظه مراقب نفس خود باشیم: حاسبوا قبل ان تحاسبوا. این مسئله شناخت نفس است؛ علی(ع) فرمودند: معرفت النفس انفع المعارف.

وی تاکید کرد: انسان باید بداند نفس او در چه مرتبه‌ای است؛ برای امثال ما نفس مطمئنه پیشکش زیرا ویژه مقربین و انبیاء و ائمه(ع) است ولی باید سعی کنیم نفس را در حالت لوامه قرار دهیم و توبه کنیم. قرآن کریم هم فرموده است: وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَىٰ مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ؛ نفس لوامه بلافاصله معذرت‌خواهی می‌کند لذا معرفت نفس انفع المعارف است و خدا نکند کسی دچار خودفراموشی شود. برخی چنان دچار غرور و غفلت می‌شوند که اصلا به خودشان نگاه نمی‌کنند در چه مرحله‌ای هستند. وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ ۚ أُولَٰئِكَ هُمُ الْفَاسِقُون؛ فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ ۗ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ أَلَا ذَٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ.

استاد دانشگاه تهران با اشاره به آیه 105 سوره مائده «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ ۖ لَا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ ۚ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»، گفت: در این آیه «علیکم» آمده است که اسم فعل است و فرموده است گمراهان به شما ضرر نمی‌رسانند اگر شما در مسیر هدایت باشید؛ به قرینه کلماتی که در سیاق آیه است «من ضل» و «اذا اهتدیتم» وجود دارد علیکم انفسکم یعنی مراقب سلامت نفسانی خود باشید زیرا در مرحله نفس مطمئنه و ملهمه و یا لوامه قرار دارید وگرنه نفس اماره انسان  را در مرحله حیوانیت قرار می‌دهد.

ضرر ایمانی و اعتقادی مهمترین ضرر از منظر قرآن است

معارف افزود: این آیه چندین وجه تفسیری دارد که نشانه بلاغت قرآن کریم است؛ اول اینکه آیه در سیاق خبری است یعنی قرآن خبر داده است اگر شما در طریق هدایت باشید گمراهان به شما ضرر نمی‌زنند؛ ضرر هم وجوهی دارد؛ اول اینکه گمراهان حیات دنیوی انسان را به خطر بیندازند و حتی او را بکشند ولی این نوع ضرر مدنظر قرآن نیست بلکه ضرر و زیان گمراهان به ما از نوع عقیدتی و ایمانی است.

وی افزود: این آیه می‌تواند خبر باشد ولی اراده انشاء از آن صورت بگیرد. یعنی وقتی قرآن فرموده است: لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ؛ برخی مفسرین معنای انشایی گرفته و گفته‌اند کسی حق ندارد بدون وضو دست به قرآن بزند. در تعبی «لا یضرکم ضل من اهتدیتم» هم یعنی مراقب باشید مبادا گمراهان به شما ضرر برسانند. اگر انشایی معنا کنیم دو برداشت از آن وجود دارد؛ احتمال اول این است که شما در برابر گمراهان تکلیفی ندارید که آنها را به هدایت دعوت کنید تا به شما ضرر برسانند. در سوره اعلی فرموده است: فَذَكِّرْ إِنْ نَفَعَتِ الذِّكْرَى یعنی اگر تذکر مفید نبود نیازی به آن نیست.

وی افزود: امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یک واجب دینی زمانی محقق می‌شود که ما در این عرصه دچار چالش نشویم. از پیامبر(ص) پرسیدند که اگر امر به معروف ما اثری نداشت چه کنیم؛ ایشان فرمودند شما این کار را انجام دهید ولی وقتی دیدید که مردم به کار دنیای خود مشغول هستند و نمی‌پذیرند به خویشتن بپردازید؛ این حدیث در ذیل این آیه است که امر به معروف با شرایط آن لازم است.

استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه احتمال دیگری تفسیر در مقام انشاء است، اظهار کرد: پیامبر(ص) برای هدایت مردم نزدیک بود خود را به هلاکت بیندازد و قرآن او را از این مقدار دلسوزی نهی فرمود: مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَىٰ. بنابراین انسان نباید در مسیر هدایت دیگران خود را به هلاکت بیندازد کما اینکه ابراهیم(ع) وقتی حریف قوم خود نشد از آنان برائت جست و آنها را ترک کرد.

معارف بیان کرد: البته این آیه شریفه تفسیر اجتماعی هم دارد یعنی خطاب آیه به مردم به عنوان امت واحده هستند یعنی ای امت واحده کیان خود را حفظ کنید تا دشمنان اسلام به شما آسیب نزنند و نمی‌توانند بزنند اگر شما در این مسیر پایدار باشید؛ علامه طباطبایی فرمودند: در این آیه نگاه حاکمیتی وجود دارد لذا در سیاق آیاتی چون: وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ ۘ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا ۚ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ و یا آیه: وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ یا «الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ۚ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا» خواهد بود. خداوند در سوره مائده در بحث ولایت و امات امام علی(ع) فرمود: الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي؛ جامعه اسلامی باید مستوا علی سوقه و مستقل باشد.

وی در پایان افزود: آخرین مطلب هم اینکه در سوره تحریم فرموده است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ. ای مؤمنان هم مراقب خود وهم اهلتان باشید و سعی کنید خود و اهل خود را از آتش برهانید. اهل هم دو معنا دارد؛ اهل بیت عرفی و ایمانی یعنی علاوه بر همسر و فرزند، مؤمنان را هم در سایه مراقبت خودتان نگه دارید.