در روزهایی که تحولات ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز با سرعتی بیسابقه در حال شکلگیری است، امضای توافق ۹۹ ساله میان آمریکا، آذربایجان و ارمنستان درباره کریدور زنگزور، صفحه جدیدی از رقابتهای استراتژیک را در اوراسیا رقم زده است.
برای تحلیل ابعاد این توافق راهبردی و بررسی پیامدهای آن برای امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران، خبرنگار ایکنا با سیدمصطفی میرزاباقری برزی، کارشناس مسائل سیاسی رفتیم گفتوگویی انجام داده که در ادامه میخوانیم.
ایکنا - درباره توافق راهبردی اخیر آمریکا، جمهوری آذربایجان و ارمنستان در خصوص کریدور زنگزور بفرمائید و اهمیت راهبردی این پروژه را در معادلات ژئوپلیتیکی منطقه چگونه ارزیابی میکنید؟
امضای توافق 18 مرداد ۱۴۰۴ در کاخ سفید بین سه بازیگر اصلی یعنی آمریکا، آذربایجان و ارمنستان، نقطه حساسی در معادلات ژئوپلیتیکی قفقاز به شمار میرود. این توافق که به آمریکا اجازه میدهد به مدت ۹۹ سال کریدور زنگزور را توسعه و مدیریت کند، تلاشی برای بازسازی نقشه ژئوپلیتیک منطقه و تثبیت نفوذ ایالات متحده در یکی از حساسترین گذرگاههای ترانزیتی اوراسیاست. کریدور زنگزور، واقع در استان سیونیک ارمنستان، علاوه بر آنکه اتصال زمینی جمهوری آذربایجان به نخجوان و ترکیه را برقرار میکند، نقش شاهکلید در تحولات قدرت در جنوب قفقاز را ایفا مینماید و زنگ خطری جدی برای ایران محسوب میشود که عمق استراتژیک خود را در منطقه به دلیل این توافق از دست میدهد.
ایکنا - با توجه به ابعاد این توافق، از منظر امنیت ملی ایران چه تهدیداتی متصور است؟
این کریدور تهدیداتی چندلایه و پیچیده را متوجه امنیت ملی و منافع راهبردی جمهوری اسلامی ایران میسازد. اول اینکه قطع دسترسی زمینی ایران به ارمنستان که سابقا یک راه ترانزیتی حیاتی برای تهران به سمت قفقاز و اروپا بود، موجب انزوای ژئوپلیتیکی ایران میشود و عمق استراتژیک کشور را در منطقه تضعیف میکند.
دوم اینکه تقویت پیوستگی جغرافیایی ترکیه و جمهوری آذربایجان که خود عامل گسترش پانترکیسم و جایگزین شدن با ایران در زنجیرههای ترانزیتی انرژی و کالاست و این امر مستقیما موقعیت ژئواکونومیک ایران را در منطقه دچار نقصان میکند.
سوم اینکه واگذاری مدیریت این کریدور به آمریکا، ورود غیرمستقیم ناتو به مرزهای ایران را به همراه دارد که در چارچوب مهار استراتژیک تهران، مسکو و پکن قابل تحلیل است و تهدیدی آشکار برای امنیت ملی ایران محسوب میشود.
چهارم اینکه کاهش درآمدهای ترانزیتی و اقتصادی ناشی از انتقال جریان کالاها و انرژی به مسیرهای جایگزین، از جمله تبعات اقتصادی این توافق خواهد بود.
و نهایتا این کریدور رقابت ژئوپلیتیکی با پروژههای اقتصادی راهبردی ایران و متحدانش همچون ابتکار «کمربند و راه» چین را تشدید کرده و جایگاه محور ایران – روسیه – چین را در منطقه به مخاطره میاندازد.
ایکنا - با توجه به این تهدیدات، جمهوری اسلامی ایران چه راهکارها و فرصتهایی برای مدیریت این وضعیت پیش رو دارد؟
ایران با اتخاذ یک راهبرد جامع و چندوجهی میتواند این تهدیدات را به فرصتهای سازنده بدل کند. اول، سرمایهگذاری و احیای مسیرهای ترانزیتی داخلی و منطقهای نظیر بازسازی راهآهن تبریز – جلفا - نخجوان و توسعه مسیرهای جایگزین به سمت گرجستان و دریای سیاه که میتواند ایران را در زنجیره ترانزیتی منطقه حفظ کند.
دوم، مشارکت هدفمند و هوشمندانه در بخشهای غیرنظامی کریدور زنگزور با هدف افزایش نفوذ اقتصادی و سیاسی، حتی در قالب پروژههای مشترک با ارمنستان یا آذربایجان.
سوم، فعالسازی دیپلماسی منطقهای و چندجانبه با تمرکز بر همکاریهای استراتژیک با روسیه، چین و کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که بتواند توازن قوا را به نفع محور ایران – روسیه – چین تغییر دهد.
چهارم، تلاش برای کسب جایگاه نظارتی رسمی در مدیریت این کریدور جهت رصد فعالیتهای نظامی و امنیتی و ایجاد اهرم چانهزنی قوی در مذاکرات منطقهای.
و پنجم، طراحی و اجرای عملیات رسانهای و تبلیغاتی گسترده در سطح منطقهای و بینالمللی برای افشای اهداف ژئوپلیتیکی پشت پرده این پروژه و جلب حمایت افکار عمومی و بازیگران منطقهای.
ایکنا - با توجه به حضور بازیگران مختلف منطقهای و فرامنطقهای، نقش هر یک را در این معادله چگونه تحلیل میکنید؟
روسیه با وجود کاهش منابع در اثر بحران اوکراین، کماکان تلاش میکند با نظارت بر کریدور زنگزور نفوذ سنتی خود را در قفقاز حفظ کند و مانع از تسلط غرب بر حیاط خلوت ژئوپلیتیکیاش شود. ارمنستان که تحت فشار محاصره اقتصادی و امنیتی قرار دارد، در شرایط دشواری بین غربگرایی و وابستگی به ایران و روسیه در توازن استراتژیک به سر میبرد.
آذربایجان و ترکیه این کریدور را به عنوان رکن اصلی تحقق آرمان پانترکیسم و تقویت هژمونی ژئوپلیتیکی و اقتصادی در منطقه میبینند. آمریکا و ناتو نیز از این کریدور به عنوان ابزاری برای مهار قدرتهای رقیب اوراسیایی بهره میبرند و آن را بخشی از استراتژی کلان تسلط بر مسیرهای انرژی و تجارت قفقاز ارزیابی میکنند.
ایکنا - در پایان، چشمانداز کلی شما درباره آینده این توافق و پیامدهای آن برای ایران چیست؟
کریدور زنگزور آزمونی تعیینکننده برای امنیت و نفوذ منطقهای ایران است. بیتوجهی به این پدیده، میتواند ایران را به انزوای استراتژیک و تضعیف محور راهبردی ایران – روسیه – چین سوق دهد اما با دیپلماسی هوشمند، سرمایهگذاری هدفمند و استفاده از ظرفیتهای رسانهای، ایران قادر است این گذرگاه را به سکویی برای تقویت موقعیت ژئوپلیتیکی خود در منطقه تبدیل نماید. آینده قفقاز و امنیت ملی ایران در گرو واکنش هوشمندانه تهران به این چالش بزرگ است.
گفتوگو از سعید امینی