سیره حضرت عبدالعظیم(ع)؛ الگوی عملی در مواجهه با اختناق و ظلم

میلاد حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) فرصتی است برای یادآوری زندگی و شخصیت برجسته یکی از بزرگترین علما، زهاد و خدمتگزاران اهل بیت(ع) که نه تنها در عصر خود بلکه قرن‌ها پس از رحلتشان، الگویی الهام‌بخش برای شیعیان و همه مؤمنان باقی مانده‌اند. حضرت عبدالعظیم(ع) در سایه دانش، بصیرت و ایمان عمیق خود توانستند نقش محوری در حفظ و تبیین معارف اهل بیت(ع) در دوران سخت خلفای عباسی ایفا کنند، در شرایط اختناق و فشار سیاسی، با شجاعت و هوشمندی، معارف دین را به نسل‌های بعد منتقل کرده و الگوی کامل مقاومت و پایداری شوند. 

ویژگی‌های برجسته اخلاقی و معنوی ایشان همچون علم و دانایی، بصیرت و تقوا در منابع تاریخی به روشنی منعکس شده است. حضرت عبدالعظیم(ع) با فهم درست معارف اهل بیت(ع) و رفتار حکیمانه در مواجهه با شرایط مختلف، نمونه‌ای عملی از زندگی پیوسته با آموزه‌های امامان معصوم هستند. ایشان نه تنها شاگرد و راوی بزرگ امامان، بلکه معلم و راهنمای عملی شیعیان در هر عصر بوده‌اند و آثار و آموزه‌های ایشان تا امروز در قرن پانزدهم هجری قابل مشاهده و استفاده است.  یکی دیگر از ابعاد برجسته شخصیت حضرت عبدالعظیم(ع)، کرامت، سخاوت و دستگیری از نیازمندان است؛ ویژگی‌هایی که حتی پس از چند قرن، در حرم مطهرشان جاری است و مردم با ارادت و اعتقاد، از عنایات ایشان بهره‌مند می‌شوند. 

از طرفی، شجاعت ایشان در بیان حق و مقابله با ظلم و باطل، الهام‌بخش نسل‌های جوان است و نشان می‌دهد که مقاومت و پایداری، همواره باید با آگاهی، تدبیر و ایمان همراه باشد. میلاد حضرت عبدالعظیم (ع) یادآور این حقیقت است که ایمان، علم، بصیرت و اخلاق نیکو می‌تواند بر مشکلات زمانه فائق آمده و جامعه را در مسیر حق هدایت کند.

ایکنا در راستای بررسی ویژگی‌ها و زوایای مختلف زندگی حضرت عبدالعظیم(ع) به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام محمدرضا سبحانی‌نیا، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث پرداخته که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.

ایکنا ـ مهمترین ویژگی‌های اخلاقی و معنوی حضرت عبدالعظیم(ع) در منابع تاریخی چه مواردی ذکر شده است؟

میلاد حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) را تبریک عرض کرده و از خداوند متعال سلامت و سعادت همه شیعیان جهان را مسئلت می‌کنم. در مورد شخصیت بزرگوار حضرت عبدالعظیم(ع) باید گفت که از ایشان معارف بسیار ارزشمند و متعددی به دست ما رسیده است و این میراث علمی و معنوی، خود گویای بسیاری از ویژگی‌های اخلاقی و معنوی ایشان است. می‌توان مهمترین ویژگی اخلاقی و معنوی حضرت عبدالعظیم(ع) را در دو بعد اساسی «علم و دانایی» و «بصیرت و بینش» ایشان دانست. علم و دانایی حضرت، درک و فهم عمیق ایشان از معارف اهل بیت(ع) را به‌روشنی نشان می‌دهد. ایشان نه‌تنها در سطح دانش و روایتگری معارف قرار داشتند، بلکه در مقام فهم و تجزیه و تحلیل معارف دینی به گونه‌ای برجسته عمل می‌کردند که تجلی آن در منابع مختلف تاریخی و روایی مشهود است. 

این سطح از علم نتیجه ارتباط مستمر و عمیق ایشان با امامان معصوم(ع) و بهره‌گیری از سرچشمه وحیانی معارف بود. در کنار این علم و دانایی، بصیرت حضرت عبدالعظیم(ع) ویژگی مهم دیگری است که همواره مورد توجه قرار گرفته است. بصیرت ایشان از آن جهت اهمیت دارد که حضرت توانستند شرایط زمانه خویش را به‌خوبی درک کرده و مطابق با مقتضیات آن زمان رفتار کنند. ایشان در موقعیتی که نیازمند شجاعت بود، شجاعانه به میدان آمدند و از مواضع حق دفاع کردند. در شرایطی که حفظ جان و بقای دین ایجاب می‌کرد، از تقیه به‌عنوان ابزاری مشروع بهره بردند. هنگامی که هجرت ضرورت داشت، هجرت کرده و دیار خویش را ترک کردند و زمانی که سخن گفتن و بیان حقیقت لازم بود، با دقت و حکمت لب به سخن گشودند. این رفتار حکیمانه و متناسب با زمان و شرایط، نشان می‌دهد که بصیرت ایشان فراتر از یک آگاهی سطحی بوده و درک عمیق ایشان از اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عصر خویش را آشکار می‌کند. 

همه این موارد حاکی از آن است که معارف اهل بیت(ع) نه‌تنها در اندیشه و زبان حضرت عبدالعظیم(ع) جای داشت، بلکه با پوست و گوشت و خون ایشان عجین شده بود و سراسر وجود ایشان را فرا گرفته بود. چنین درآمیختگی، حضرت را به شخصیتی ممتاز و بی‌بدیل در میان اصحاب اهل بیت(ع) تبدیل کرد. احتمالاً یکی از دلایلی که حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) مورد توجه و عنایت ویژه اهل بیت(ع) قرار گرفتند، همین میزان «فهمیدگی» و «درک عمیق» ایشان از معارف ائمه اطهار(ع) بوده است. در واقع، اهل بیت(ع) به دنبال یارانی بودند که نه‌تنها ناقل معارف باشند، بلکه با جان و دل این معارف را درک کرده و به آن عمل کنند. حضرت عبدالعظیم(ع) دقیقا چنین جایگاهی داشتند؛ ازاین‌رو، ایشان نه‌تنها مورد اعتماد امامان بودند، بلکه خود به الگویی عملی برای شیعیان تبدیل شدند تا پایبندی به معارف اهل بیت(ع) را در زندگی فردی و اجتماعی خویش به نمایش بگذارند.

ایکنا ـ نقش حضرت عبدالعظیم(ع) در تبیین معارف شیعه در دوران خلفای عباسی چه بود؟

از جناب حضرت عبدالعظیم(ع) مجموعه‌ای ارزشمند از روایات به دست ما رسیده است. البته این مجموعه کنونی همه میراث ایشان نیست و بی‌تردید در طول تاریخ بخش عظیمی از روایات و آثار ایشان به ما نرسیده است. با این حال، همین حجم موجود از روایاتی که حضرت عبدالعظیم(ع) ناقل و راوی آن‌ها بوده، گویای نقش بسیار برجسته ایشان در تبیین معارف شیعه است. حضرت عبدالعظیم(ع) دست‌کم چهار امام معصوم(ع) را درک کرده‌اند و برخی منابع نیز احتمال می‌دهند که ایشان محضر پنج امام بزرگوار را دریافته باشند؛ از امام رضا(ع) تا امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع). روایات متعددی از این حضرات توسط حضرت عبدالعظیم(ع) نقل شده و همین مسئله نشان می‌دهد که ایشان در دوران خفقان و فشار شدید عباسیان، نقشی اساسی در پاسداری و انتقال معارف ایفا کرده‌اند. 

این دوره تاریخی دورانی بود که سادات، علویان و عموم شیعیان با سخت‌ترین فشارها، اختناق، آزار، حبس و تبعید مواجه بودند. در چنین شرایط دشواری، حضور عالمی آگاه، بصیر و امین همچون حضرت عبدالعظیم(ع) که با امامان گوناگون ارتباط مستقیم داشت و احادیث فراوانی را در موضوعات مختلف از آنان دریافت می‌کرد، نعمتی بزرگ برای شیعه به شمار می‌آمد. او نه‌تنها حافظ و ناقل معارف اهل بیت(ع) بود، بلکه به‌عنوان یک مفسر و تبیین‌گر راستین، توانست این معارف را به نسل‌ها و طبقات پس از خود منتقل کند.  ایشان دقیقا نقش یک «معلم حقیقی معارف دین» را بر عهده گرفتند؛ معلمی که در تبیین معارف اسلامی با دقت و امانت عمل و معارف اهل بیت(ع) را در میان شیعیان تثبیت کرد. 

امروز و پس از گذشت قرن‌ها و در حالی که در قرن پانزدهم هجری قرار داریم، همچنان آثار علمی و روایی ایشان زنده است و معارف منتقل‌شده توسط ایشان در دسترس ما قرار دارد و ما آن‌ها را می‌بینیم، می‌خوانیم و درک می‌کنیم. این استمرار، خود بهترین گواه بر نقش بنیادین حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در تبیین، حفظ و گسترش معارف شیعه در دوران پرآشوب خلافت عباسی است.

ایکنا ـ چرا ائمه اطهار(ع) به زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) سفارش ویژه‌ای کردند و حتی ثواب زیارت ایشان را هم‌سنگ زیارت امام حسین(ع) دانستند؟ 

در جمعی از عزیزان متدین و هیئتی استان تهران عرض کردم که احترام به همه امامزادگان و تواضع و خضوعی که نسبت به آنان داریم، امری بسیار مهم و ارزشمند است. در تهران حدود 15 امامزاده وجود دارد که دارای حرم و زیارتگاه شناخته‌شده هستند؛ یعنی در میان ده‌ها امامزاده‌ای که در این شهر مدفون‌ هستند، این 15 نفر شهرت بیشتری یافته‌اند. برخی از این امامزادگان بلافصل هستند؛ به این معنا که فرزند مستقیم یکی از ائمه معصومین(ع) به شمار می‌روند؛ مانند امامزاده صالح(ع) در تجریش و امامزاده حمزه(ع) بزرگوار که در جوار حرم حضرت فاطمه معصومه(س) قرار دارند. اما نکته قابل ‌توجه این است که حضرت عبدالعظیم(ع) با پنج واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسند. بنابراین، بیش از آنکه «امامزادگی» ایشان مطرح باشد، «عالم بودن» و «صحابی بودن» ایشان اهمیت دارد. با وجود این فاصله نسبی، چرا امامان معصوم (ع) چنین جایگاه والایی برای ایشان قائل شدند و حتی امام هادی (ع) فرمودند که هر کس در تهران یا مناطق مرکزی ایران زندگی می‌کند و می‌خواهد ثواب زیارت امام حسین(ع) را درک کند، به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) برود؟ چرا این سفارش درباره دیگر امامزادگان با آن مقام رفیع که در تهران یا دیگر شهرها مدفون‌ هستند، بیان نشده است؟ پاسخ این پرسش در حقیقت راز ماجراست که میزان نزدیکی این بزرگواران به «معارف اهل بیت (ع)» مهمتر از میزان نزدیکی نسبی و پیوند خونی است. 

علی‌رغم آنکه هزاران بار احترام برای امامزادگان نزدیک به ائمه(ع) واجب است، اما حضرت عبدالعظیم(ع) که از نسل امام مجتبی(ع) فاصله بیشتری دارند، به دلیل آنکه به عمق معارف اهل بیت(ع) راه یافتند، هزینه‌های بسیاری در این مسیر پرداختند، فهمی عمیق داشتند، شجاعت به خرج دادند، جامع‌الاطراف بودند و واجد تمامی صفات لازم یک یار راستین اهل بیت(ع) شدند، به مقامی بس والا دست یافتند.  به همین دلیل بود که امامان فرمودند که وقتی شرایط زیارت کربلا دشوار است و مشقت‌های فراوان دارد، کافی است به شهر ری بروید و حضرت عبدالعظیم(ع) را زیارت کنید تا همان ثواب زیارت سیدالشهدا(ع) نصیبتان شود. این «قرب معرفتی، بصیرتی و روحی» حضرت عبدالعظیم(ع) به امامان معصوم(ع) بود که ایشان را از بسیاری از امامزادگان دیگر که با وجود نزدیکی نسبی، چنین جایگاه ویژه‌ای نیافتند، متمایز ساخت و باعث شد مورد چنین تأکید و توصیه‌ای قرار گیرند.

ایکنا ـ روایت معروف حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) در بیان عقاید شیعه چیست و چه جایگاهی در اعتقادات شیعیان دارد؟ 

همان‌طور که در بحث پیشین عرض شد، جایگاه حضرت عبدالعظیم(ع) در معارف شیعه بسیار برجسته است و بخشی از آن به دلیل فهم عمیق و جامع ایشان از معارف اهل بیت(ع) است. به واسطه همین درک و بصیرت، حضرت عبدالعظیم(ع) توانست هم برای خود درجه و جایگاهی والا ایجاد کند و هم به همه شیعیان بیاموزد که زندگی و باورهای خود را باید با «قطب‌نمای اهل بیت(ع)» تنظیم کنند. حضرت عبدالعظیم(ع) خدمت امام هادی(ع) آمد و عرض کرد که اجازه می‌دهید همه باورها، عقاید و دانسته‌های خود را به شما عرضه کنم، تا بررسی و تأیید بفرمایید. امام هادی(ع) با موافقت فرمودند که بله! این کار را انجام دهید. حضرت عبدالعظیم(ع) سپس، تمامی معارف اعتقادی خود را شامل خداشناسی، معادشناسی، امام‌شناسی و پس از آن مباحث فقهی و اخلاقی را به اختصار و در قالب عناوین کلی و مهم، خدمت امام ارائه کردند.

امام هادی(ع) پس از شنیدن تمام این مباحث، به ایشان فرمودند: «انت ولینا حقا؛ تو حقیقتا پیرو ما هستی». این پاسخ نشان می‌دهد که تمام باورها، رفتارها و دانسته‌های حضرت عبدالعظیم(ع) مورد تأیید امام معصوم قرار گرفت. به بیان دیگر، امام هادی(ع) با این توصیه و توصیف، مقام حضرت عبدالعظیم(ع) را در بالاترین سطح ممکن برجسته کردند؛ امری که در اصطلاح شیعیان و محققان طلبگی، نشانه تأیید و شایستگی بسیار والا است. این روایت برای شیعیان دو پیام ارزشمند دارد؛ اول آنکه خود معارف حضرت عبدالعظیم(ع) به عنوان الگو برای ما اهمیت دارد، یعنی هر آنچه ایشان عرضه کرد و امام تأیید کرد، معارف ناب، صحیح و بدون خطا است و می‌تواند مسیر هدایت و شناخت را برای ما روشن کند. دوم آنکه روش ایشان یعنی عرضه باورها، زندگی و رفتارها در مسیر امام معصوم و اخذ تایید، الگویی عملی برای هر شیعه و مؤمن است. هر فرد عالم و شجاعی، تنها زمانی ارزشمند و اثربخش می‌شود که جای پای امام معصوم و پیشوای دین را در زندگی و عمل خود بگذارد و حضرت عبدالعظیم(ع) دقیقاً همین مسیر را پیمود. این روایت عرض دین، به عنوان یکی از مشهورترین و مهمترین داستان‌های اعتقادی شیعه، جایگاهی بسیار والا در آموزش اصول دین، تبیین صحیح باورهای شیعه و معرفی معیارهای هدایت مؤمنان دارد.

ایکنا ـ چه درس‌هایی می‌توان از هجرت و پایداری حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) برای شرایط امروز جامعه گرفت؟ 

برای شرایط امروز ما، حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) الگوی بسیار بزرگی محسوب می‌شوند. امروزه در دوره‌ای که جبهه مقاومت در سراسر بلاد اسلامی شکل گرفته و به حول و قوه الهی گسترش خواهد یافت، رفتار و سیره حضرت عبدالعظیم(ع) می‌تواند درس‌های ارزشمندی برای ما ارائه دهد. حضرت عبدالعظیم(ع) اسوه و الگویی تمام‌عیار در مقاومت بودند؛ مقاومت در جایی که لازم بود سخن بگویند، روایتگری کنند، مردم را راهنمایی کنند و به عنوان معلم دین فعالیت کنند. ایشان در زمان‌هایی مجبور بودند هجرت کنند، از فشار و اختناق دشمن به شهرها و دیارهای مختلف نقل مکان کنند و در همین حال، گستره جغرافیایی فعالیت و تبلیغ خود را توسعه دهند. پایداری و مقاومت ایشان در این شرایط دشوار به خوبی نمایان و نمونه‌ای عملی از استقامت و شجاعت در مسیر حق ارائه شد. 

هر چند حضرت عبدالعظیم(ع) اصالتاً اهل مدینه و از خاندان پیامبر اکرم(ص) بودند، اما در شهرهای مختلف عراق تبلیغ داشته‌اند و در اواخر عمر شریفشان به ایران و شهر ری آمده‌اند. طبق روایات زندگی‌نامه ایشان، حتی در زمان وفات در کنار خود یادداشتی داشته‌اند که در آن خود را معرفی کرده‌اند که «من ابوالقاسم عبدالعظیم بن عبدالله حسنی هستم». این نکته نشان می‌دهد که حتی در شهر ری، جایی که فشار و اختناق سیاسی نسبتاً کمتر بود، خطر ترور و تهدید برای ایشان وجود داشته است. با این حال، حضرت عبدالعظیم(ع) نمی‌خواستند گمنام از دنیا بروند و همواره تلاش می‌کردند تا مأموریت خود در زمینه روایتگری، بصیرت‌افزایی و معلمی دین را به بهترین شکل انجام دهند. این سیره بیانگر آن است که مقاومت و پایداری در برابر ظلم و تبعیت از مسیر حق، محدود به زمان و مکان خاص نیست و می‌توان آن را در هر عصر و شرایطی به گونه‌ای عملی کرد. 

حضرت عبدالعظیم(ع) تا آخرین لحظات عمر شریف خود، ضمن حفظ ایمان، آموزه‌ها و معارف اهل بیت(ع) را به مردم منتقل و با ظالمان مقابله کردند. این رفتار درس مهمی برای شیعیان و همه مؤمنان در شرایط امروز جامعه است تا بدانند که پایداری، مقاومت و تلاش در راه حق، همواره واجب و مقدس است و هر زمان می‌تواند شکلی متفاوت و مناسب با شرایط داشته باشد.

ایکنا ـ‌ اگر بخواهیم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) را به نسل جوان امروز معرفی کنیم، کدام ویژگی ایشان می‌تواند جذاب‌تر باشد؟ 

برای معرفی حضرت عبدالعظیم(ع) به نسل جوان امروز می‌توان دو ویژگی برجسته ایشان را به عنوان جذاب‌ترین و قابل تأمل‌ترین خصوصیات انتخاب کرد؛ شجاعت و سخاوت. جوانان معمولاً شجاعت را می‌پسندند و از ترسو بودن بیزارند. همچنین، سخاوت و کرامت و دستگیری از دیگران نیز از ویژگی‌های محبوب و ارزشمند برای جوانان است. حضرت عبدالعظیم(ع) در زندگی خود شجاعت برجسته‌ای داشتند؛ چه در مبارزه با ظلم و باطل، چه در سخن گفتن حق و ارشاد مردم و چه در نشان دادن مسیر درست و هدایتگری مؤمنان. ایشان در هر جایی که توانستند، با شجاعت عمل کردند و هیچگاه از بیان حقیقت و مقابله با ظالمان کوتاهی نکردند. 

ویژگی دوم، کرامت و سخاوت ایشان است. حضرت عبدالعظیم(ع) در زمان حیات شریف خود دستگیری از نیازمندان، آگاه‌سازی مردم و ارتقای سطح علمی و اخلاقی آنان را بر عهده داشتند و همواره دست نیازمندان را می‌گرفتند. کرامت و سخاوت ایشان حتی پس از رحلتشان نیز ادامه یافته است. چندین قرن پس از وفات ایشان، حرم مطهرشان همچنان ملجأ و مأمنی برای شیعیان و علاقه‌مندان به اهل بیت(ع) است و مردم با دلبستگی و ارادت به ایشان متوسل می‌شوند. ایشان به لقب «سیدالکریم» معروف‌ هستند و این نام به خوبی نشان‌دهنده همان کرامت و بزرگواری ایشان است.  حتی در لحظات اخیر، مردم از عنایت‌های حضرت عبدالعظیم(ع) سخن می‌گویند و از کرامت ایشان تجربه کرده‌اند.

برای نمونه در تماس‌های اخیر با برخی عزیزان، افرادی بودند که از عنایت‌های سیدالکریم شگفت‌زده شده و از لطف و کرامت ایشان گریه کرده‌اند و تعریف می‌کردند. این نشان می‌دهد که حضرت عبدالعظیم(ع) هنوز هم با کرامت خود، نسل امروز را تحت تأثیر قرار می‌دهند و الگوی عملی سخاوت و دستگیری از دیگران هستند.  بنابراین، برای جوانان امروز حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) نه تنها الگویی برای شجاعت، بلکه نمونه‌ای بی‌نظیر از سخاوت، کرامت و دستگیری از دیگران است و می‌تواند انگیزه و الهام‌بخش آنان در زندگی اجتماعی و معنوی باشد.

گفت‌وگو از مجتبی افشار