کد خبر: 4309363
تاریخ انتشار : ۱۵ مهر ۱۴۰۴ - ۱۵:۳۴

از دل آیات تا عمق فقه؛ موسوعه‌ای که ستایش مرجعیت را برانگیخت

مدیر گروه آیات‌ الاحکام پژوهشکده باقرالعلوم در خصوص موسوعه آیات الاحکام گفت: هدف این بود که وقتی فقیه یا دانشمندی به اثر مراجعه می‌کند، بتواند در کنار مشاهده آیه، دیدگاه فقها و احادیث مربوط به آن را نیز ببیند و ما در این مجموعه احادیث مرتبط را گردآوری کرده‌ایم تا پژوهشگر با نگاهی جامع و دقیق، نظریات فقها و روایات اهل‌ بیت(علیهم‌السلام) را در کنار هم ملاحظه کند و در نتیجه بتواند با اطمینان و بصیرت بیشتر به اظهارنظر فقهی بپردازد.

از دل آیات تا عمق فقه؛ موسوعه‌ای که ستایش مرجعیت را برانگیخت
به گزارش ایکنا، فقه اسلامی همواره یکی از ارکان اصلی نظام معرفتی دین بوده است؛ دانشی که نه‌ تنها عبادات فردی، بلکه مناسبات اجتماعی و اخلاقی انسان را سامان می‌دهد. پژوهشکده باقرالعلوم(علیه‌السلام) با درک این جایگاه و نیاز زمانه، طرحی علمی و عمیق را با عنوان «موسوعه آیات‌ الاحکام» آغاز کرد؛ اثری که کوشیده است منبع قرآنی احکام شرعی را به‌صورت نظام‌مند و مستند در اختیار فقیهان و محققان قرار دهد.
 
تقدیر و تقریظ حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی(حفظه‌الله) بر این موسوعه، مبین جامعیت علمی، دقت قرآنی و ارزش پژوهشی بالای آن است؛ نکاتی که این اثر را در ردیف منابع معتبر و نفیس فقهی قرار می‌دهد.
 
آیت‌الله جعفر سبحانی در یادداشتی ارزشمند، موسوعه آیات‌ الاحکام پژوهشکده باقرالعلوم (علیه‌السلام) را اثری جامع و نفیس دانستند که بر اساس مکتب اهل‌ بیت(علیهم‌السلام) تدوین شده و همراه با مقایسه دیدگاه‌های دیگر مذاهب است.
 
وی تصریح کرد: قرآن مجید نخستین منبع برای استنباط احکام شرعی است و این موسوعه کوشید با گردآوری موضوعی آیات مربوط به طهارت، نماز و دیگر ابواب، منبعی جامع و ارزشمند در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
 
در ادامه، گفت‌وگوی اختصاصی با حجت‌الاسلام قدرت انصاری، مدیر گروه آیات‌ الاحکام پژوهشکده باقرالعلوم، را می‌خوانیم که چگونگی شکل‌گیری، نوآوری‌ها و اهداف علمی موسوعه را تشریح می‌کنند.
 

اهمیت فقه و انگیزه آغاز پژوهش

حجت‌الاسلام قدرت انصاری، مدیر گروه آیات‌الاحکام پژوهشکده باقرالعلوم در آغاز سخنان خود تأکید کرد؛ اهمیت فقه بسیار روشن است، زیرا فقه، علمی است که همه مردم در تمام عمرشان، از زمانی که مکلف می‌شوند تا لحظات پایانی زندگی، به آن نیاز دارند. احکام فقهی از آیات قرآن کریم استنباط می‌شود و اگر گاه فقها از روایات نیز استفاده می‌کنند، در واقع روایات اهل‌ بیت(علیهم‌السلام) غالباً ناظر به آیات الهی و متوجه قرآن کریم است. به همین دلیل، توجه به آیات شریفه قرآن اهمیت ویژه‌ای دارد و ما بر اساس همین ضرورت، این تحقیق را آغاز کردیم.
 
انصاری در ادامه برای تبیین جایگاه فقه در منظومه دینی، به حدیثی از امام موسی کاظم(علیه‌السلام) اشاره کرد و گفت: این روایت را مرحوم مجلسی در بحارالأنوار ذکر کرده است. امام می‌فرمایند: «تفقهوا فی دین الله، فإن الفقه مفتاح البصیره و تمام العباده و سبب الی المنازل الرفیعه و الرتب الجلیله فی الدین و الدنیا»؛ در دین خدا فقیه شوید، دانشمند شوید، عالم شوید و تحقیق کنید؛ زیرا فقه کلید بصیرت و بینایی است، مایه کمال عبادت است ـ یعنی وقتی فقه نباشد، عبادت کامل انجام نمی‌شود در حقیقت، فقه وسیله و سبب رسیدن به مقامات بلند و مراتب عالی دینی و دنیایی است.(جلد ۱۹ بحار، صفحه ۳۲۱، حدیث ۷۸).
 
مدیر گروه آیات‌ الاحکام درباره انگیزه پژوهش این طرح توضیح می‌دهد: ما می‌خواستیم آیات‌ الاحکام دستمایه‌ای باشد برای گردآوری مجموعه‌ای از آیات و نظریات فقها درباره هر یک از آن‌ها. با این هدف که وقتی فقیه یا دانشمندی به این اثر مراجعه می‌کند، بتواند در کنار مشاهده آیه، دیدگاه فقها و احادیث مربوط به آن را نیز ببیند. ما در این مجموعه احادیث مرتبط را گردآوری کرده‌ایم تا پژوهشگر با نگاهی جامع و دقیق، نظریات فقها و روایات اهل‌ بیت(علیهم‌السلام) را در کنار هم ملاحظه کند و در نتیجه بتواند با اطمینان و بصیرت بیشتر به اظهار نظر فقهی بپردازد.
 

نوآوری‌های موسوعه آیات‌ الاحکام؛ از تفسیر فقهی تا جمع دیدگاه‌ها

حجت‌الاسلام انصاری در توضیح نوآوری‌های این موسوعه گفت: نوآوری‌های متعددی در این مجموعه وجود دارد. نخستین نوآوری آن است که ما در تمام مسائل فقهی، تلاش کردیم ابتدا از آیات قرآن کریم بهره ببریم و در حد امکان آیه‌ای را بیان کنیم که حکم فقهی از آن استنباط می‌شود. پیش از آنکه به بیان حکم فقهی بپردازیم، تفسیر آیه را نیز آورده‌ایم؛ البته تفسیری که ناظر به بُعد فقهی آیه است.
 
او در ادامه توضیح داد: در این موسوعه، روش اینگونه بود که، آیات مربوط به احکام را با دید فقهی تفسیر کنیم؛ همان روشی که برخی از علما در تفسیر آیات الاحکام اتخاذ کرده‌اند. هر آیه‌ای که در موسوعه آمده، ابتدا تفسیر آن ذکر شده است، البته به نحوی که از تکرار پرهیز شود. بدین معنا که اگر آیه‌ای در جلد دوم تفسیر شده، در موارد بعدی تنها به آن موضع ارجاع داده‌ایم تا از تکرار مطالب جلوگیری شود.
 
انصاری در ادامه گفت: «از دیگر نوآوری‌ها این است که در کنار تفسیر آیات، آرای فقها را نیز در ذیل بیان احکام آورده‌ایم و احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام را نیز ضمیمه کرده‌ایم تا پژوهشگر در هنگام مطالعه، مجموعه‌ای کامل از آیه، تفسیر، نظر فقها و روایت را یکجا در اختیار داشته باشد».
 
مدیر گروه آیات‌ الاحکام پژوهشکده باقرالعلوم(علیه‌السلام) در ادامه تأکید می‌کند: «در طول تاریخ، بیش از بیست اثر مستقل در زمینه آیات‌ الاحکام از فقهای شیعه نگاشته شده است که اغلب آن‌ها حاصل دیدگاه فردی مؤلفان بوده‌اند. ما در این موسوعه، گامی نو برداشتیم و بجای نقل نظر یک فرد، نظر جمعی و مشهور فقها را در ذیل هر آیه آورده‌ایم. به این ترتیب، پژوهشگری که موسوعه را مطالعه می‌کند، در همان موضعی که آیه ذکر شده، با مجموعه‌ای از دیدگاه‌های فقهای برجسته نیز روبه‌رو می‌شود و می‌تواند با نگاهی تطبیقی و جامع به داوری علمی بپردازد.
 
او تأکید کرد این شیوه، ضمن وفاداری به منابع اصیل فقهی، نگاه پژوهشگر را به گستره وسیع‌تری از آرای علمی و اجتهادی می‌گشاید و به او کمک می‌کند تا با تکیه بر قرآن و سنت، به فهمی استوارتر و اطمینان‌بخش‌تر از احکام الهی دست یابد.
 

روش‌مندی دقیق در تدوین موسوعه آیات‌الاحکام

در تبیین شیوه تحقیق و تدوین موسوعه، حجت‌الاسلام انصاری با تأکید بر دقت علمی و نظام‌مندی این اثر می‌گوید: روش تحقیق در این موسوعه به این صورت بوده است که موضوعات مختلف فقهی، از کتاب طهارت تا کتاب دیات، که حدود هفتاد باب فقهی را شامل می‌شود، در مرحله نخست مورد بررسی قرار گرفته است. در ده جلد نخست از موسوعه، این ابواب فقهی به‌صورت دقیق و موضوعی تنظیم شده‌اند.
 
او در ادامه توضیح داد: پس از مشخص شدن هر موضوع، منابع مربوط به آن در کتب فقهی و آثار پیشین آیات‌ الاحکام بررسی شده است. سپس مقاله‌ای بر اساس یافته‌ها تدوین می‌گردد. این مقاله پس از نگارش اولیه، مورد ارزیابی و بررسی علمی قرار می‌گیرد؛ بدین معنا که دو یا سه نفر از دانشمندان و اساتید برجسته حوزه علمیه آن را مطالعه و نقد می‌کنند. اگر ایراد یا نکته‌ای نیاز به اصلاح داشته باشد، دوباره بررسی و بازنگری می‌شود تا در نهایت، متن نهایی با دقت کامل تدوین گردد.
 
مدیر گروه آیات‌ الاحکام در ادامه سخنانش می‌افزاید: منابع اولیه ما، مجموعه‌ای از کتب فقهی، کتب مادر، آثار آیات‌ الاحکام پیشین و تفاسیر قرآن کریم بوده است. در واقع، تحقیق ما محدود به یک منبع خاص نبوده؛ بلکه به‌صورت میدانی و گسترده در میان منابع فقهی و تفسیری انجام شده است.
 

پانزده سال تلاش مستمر برای تدوین موسوعه

حجت‌الاسلام انصاری درباره روند زمانی و نیروی انسانی درگیر در تدوین موسوعه گفت: فرآیند تحقیق و تدوین این موسوعه حدود پانزده سال به طول انجامید. از زمان آغاز پروژه تا تکمیل آن، با وجود تغییراتی جزئی در برخی مراحل، این کار علمی به‌صورت پیوسته ادامه یافت. در ابتدا گروه پژوهشی متشکل از شش محقق بود که به‌صورت رسمی و تمام‌ وقت در این طرح فعالیت می‌کردند، اما به‌تدریج با گسترش ابعاد کار و افزایش حجم مباحث، تعداد اعضا نیز افزایش یافت.
 
وی افزود: از جلد چهارم و پنجم به بعد، تعداد پژوهشگران به حدود هفت تا ده نفر رسید و در مجلدات پانزدهم به بعد، این تعداد به دوازده نفر افزایش یافت. این افراد بصورت مستمر، روزانه بین شش تا هشت ساعت درگیر تحقیق، تدوین و بازبینی مباحث بودند. افزون بر این گروه اصلی، کارشناسانی نیز به عنوان ارزیاب در فرآیند نظارت علمی حضور داشتند.
 
انصاری در ادامه اظهار کرد: هر جلد پس از تدوین، برای بررسی نهایی به دو نفر از کارشناسان برجسته و صاحب‌نظر حوزه سپرده می‌شد تا محتوا را از نظر دقت علمی، انسجام فقهی و استنادهای قرآنی ارزیابی کنند. چنانچه ایراد یا نکته‌ای در متن مشاهده می‌شد، به گروه تدوین منعکس می‌کردند تا اصلاحات لازم انجام گیرد. در بسیاری از موارد، پس از گفت‌وگو و بررسی، نظر کارشناسان تأیید می‌شد و در متن نهایی اعمال می‌گردید و در مواردی نیز با استدلال‌های متقن علمی پاسخ داده می‌شد. این فرآیند چندمرحله‌ای موجب شد موسوعه با کمترین خطا و بیشترین دقت علمی تدوین شود.
 

مقایسه تطبیقی برای گسترش فهم مشترک فقهی

حجت‌الاسلام انصاری در توضیح هدف از طرح دیدگاه‌های سایر مذاهب اسلامی در این موسوعه گفت: یکی از اهداف اصلی ما در تدوین موسوعه آیات‌ الاحکام، فراهم‌سازی زمینه گفت‌وگوی علمی میان فقیهان و اندیشمندان مذاهب مختلف اسلامی بوده است. بر همین اساس، در کنار دیدگاه مکتب اهل‌ بیت(ع)، نظرات فقهی چهار مذهب معروف اهل‌ سنت نیز مورد توجه قرار گرفته و به شکلی دقیق و منصفانه در متن گنجانده شده است.
 
او توضیح داد: در هر مسئله فقهی، اگر نظر علمای اهل‌ سنت با دیدگاه فقه شیعه هم‌سو بوده است، هر دو دیدگاه را در کنار هم آورده‌ایم تا اشتراکات فقهی میان دو مکتب برجسته شود. در مواردی که یکی از مذاهب اهل‌ سنت ــ مانند مذهب مالکی ــ نظری مخالف داشته، آن دیدگاه را نیز با ذکر منبع مطرح کرده‌ایم. اما نکته مهم این است که اگر یکی از مذاهب دیگر اهل‌ سنت، مانند شافعی، به نقد و رد آن نظر پرداخته، همان پاسخ را از منابع معتبر خودشان آورده‌ایم تا گفت‌وگو درون‌مذهبی ایشان نیز بازتاب یابد. تمامی این ارجاعات از منابع اصلی و مورد اعتماد اهل‌ سنت نقل شده است.
 
انصاری با تأکید بر بُعد وحدت‌آفرین این رویکرد گفت: هدف از این مقایسه، صرفاً ارائه اختلاف‌نظرها نبوده، بلکه تلاشی علمی برای معرفی مبانی فقه اهل‌ بیت(ع) به دانشمندان منصف اهل‌ سنت بوده است. ما بر این باوریم که هرچه آراء و مستندات مکتب اهل‌ بیت(ع) بیشتر در میان محققان جهان اسلام شناخته شود، زمینه فهم متقابل و احترام علمی میان پیروان مذاهب گوناگون تقویت می‌شود. از این‌رو، این بخش از موسوعه را می‌توان گامی عملی در مسیر تحقق وحدت اسلامی دانست؛ وحدتی که بر پایه شناخت متقابل و تبادل علمی استوار است، نه صرفاً بر شعار و گفتار.
 

جامعیت و استناد قرآنی، رمز تحسین آیت‌الله سبحانی

مدیر گروه آیات‌ الاحکام پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، در توضیح دلایل توجه ویژه حضرت آیت‌الله سبحانی به موسوعه آیات‌ الاحکام می‌گوید: به نظر می‌رسد آنچه موجب شد این اثر مورد تحسین معظم‌له قرار گیرد، جامعیت چشمگیر و گستره علمی موسوعه است. از کتاب «طهارت» تا کتاب «دیات» و دیگر ابواب فقهی، مجموعه‌ای وسیع از احکام با دقتی روشمند مورد بررسی قرار گرفته است. این جامعیت، نه‌تنها احکام سنتی فقه را در برمی‌گیرد، بلکه به مسائل مستحدثه و نوپدید فقهی نیز پرداخته و حتی قواعد فقهی را در ذیل آیات مرتبط مورد تحلیل قرار داده است.
 
او در ادامه گفت: یکی دیگر از وجوه برجسته موسوعه آن است که در هر حکم فقهی، استناد به آیات قرآن کریم به‌ روشنی دیده می‌شود. این التزام قرآنی، انسجام و استواری ویژه‌ای به مجموعه بخشیده و پیوندی روشن میان فقه و کتاب الهی برقرار کرده است.
 
انصاری تأکید کرد: به‌گمانم همین جامعیت، دقت علمی و رویکرد قرآنیِ موسوعه بود که حضرت آیت‌الله سبحانی را بر آن داشت تا این اثر را جامع و نفیس بنامد و از آن به عنوان منبعی شایسته برای فقیهان و پژوهشگران یاد کند.
 

موسوعه‌ای در تراز منابع مادر فقهی

حجت‌الاسلام انصاری در پاسخ به پرسش درباره کارکرد آموزشی و پژوهشی موسوعه، گفت: با توجه به جامعیت علمی موسوعه و تحقیقاتی که در دو بُعد قرآنی و فقهی در آن انجام گرفته، این مجموعه می‌تواند بحق به‌ عنوان یکی از منابع مادر در آموزش و استنباط فقهی در حوزه‌های علمیه مورد استفاده قرار گیرد. در این موسوعه، هم آیات‌ الاحکامِ مدون و هم احکامی که کمتر در آثار مشابه مورد بررسی قرار گرفته‌اند، با دقت علمی و مستندات قرآنی تبیین شده‌اند.
 
او در پایان گفت: از آنجا که حجم موسوعه گسترده است، ما در اندیشه آن هستیم که دو جلد پایانی یا بخش‌های منتخب از مجلدات پایانی آن، با نگاهی آموزشی تلخیص و بازنویسی شود تا بتواند به‌عنوان کتاب درسی در مراکز علمی و حوزوی مورد بهره‌برداری قرار گیرد. بسیاری از محققان فرصت مطالعه چنین اثری را در این گستردگی ندارند و نسخه‌ای فشرده و آموزشی می‌تواند بهره‌مندی آنان را آسان‌تر کند.
انتهای پیام
captcha