حضرت فاطمه(س) الگوی معنویت، شجاعت و فداکاری برای خانواده است

در چند دهه اخیر، مطالعات شیعی از سوی محققان غربی بیش از گذشته مورد توجه قرار گرفته است. در این میان به نقش و جایگاه والای حضرت فاطمه(س) در جهان‌بینی شیعی، به طور جدی‌تر پرداخته شده و آثار ارزشمندی از سوی این پژوهشگران درباره ابعاد مختلف شخصیت و زندگی حضرت فاطمه(س) در سال‌های اخیر نوشته شده است.

یکی از این محققان که اخیراً کتابی درباره حضرت فاطمه(س) نوشته است، آلیسا گبای (Alyssa Gabbay) دانشیار دانشگاه کارولینای شمالی در گرینزبورو است. 

وی در کتابی با عنوان Gender and Succession in Medieval and Early Modern Islam: Bilateral Descent and the Legacy of Fatima

(جنسیت و جانشینی در قرون میانه و اوایل دوران معاصر اسلامی: نسب دوجانبه و میراث فاطمه(س)) به بررسی دوره‌هایی از تاریخ اسلام پیش از دوران مدرن می‌پردازد که در آن‌ها افراد یا جوامع، نسب را هم از طرف مردان و هم از سوی زنان به رسمیت می‌شناختند. فاطمه، دختر پیامبر اسلام در این مطالعه نقش برجسته‌ای دارد زیرا  سابقه‌ای چشمگیر برای به رسمیت شناختن نسب دوطرفه در جوامع سنی و شیعه ایجاد کرده که در موضوعاتی همچون ارث، جانشینی و هویت زنان اهمیت خاصی دارد.

کتاب «جنسیت و جانشینی در قرون میانه و اوایل دوران مدرن» با پوشش طیف وسیعی از جغرافیا و گاه‌شماری، دیدگاه‌های جایگزینی را برای روایت‌های مردسالارانه ارائه می‌دهد و با تمرکز بر چگونگی درک مردم از ساختارهای خانوادگی و نسب، زمینه جدیدی را می‌گشاید. این کتاب براساس سنتی از مطالعات بنا شده است که به دنبال از بین بردن برداشت‌های یکجانبه و کلیشه‌ای از اسلام و جنسیت است.

ایکنا به مناسبت فرارسیدن سالروز ولادت حضرت فاطمه(س)، با این محقق آمریکایی گفت‌وگویی ترتیب داده است که مشروح  آن را در ادامه می‌خوانیم: 

ایکنا ـ مسلمانان از همه فرقه‌ها و مذاهب، حضرت فاطمه(س) را به عنوان دختر محبوب پیامبر و الگویی از ایمان، فروتنی و قدرت می‌شناسند. در تحقیقات شما از منابع اولیه اسلامی، کدام جنبه‌های زندگی یا شخصیت ایشان برای شما برجسته‌تر است؟

ابعاد زیادی از زندگی و شخصیت حضرت فاطمه(س) برای من برجسته است که انتخاب فقط چند مورد از آنها بسیار دشوار است. فداکاری و از خودگذشتگی او نسبت به پیامبر قطعاً مهم است. به نظر می‌رسد که او در مواقعی که پیامبر(ص) به شدت به آن نیاز داشت، تکیه‌گاه ثابت قدمی برای او بوده است. من همچنین تحت تأثیر نور محمدی قرار گرفته‌ام که از او ساطع می‌شد و در بسیاری از تصاویر به عنوان نوری که از او ساطع می‌شود، به تصویر کشیده شده است. این نشانه‌ای است از اینکه او نیز همانند پیامبر نور الهی را که در بسیاری از موارد نشان‌دهنده علم و معرفت است، دریافت می‌کند. خطبه‌ای که او در برابر جامعه مسلمانان ایراد کرد که در آن به شدت از جهت‌گیری امت انتقاد و مالکیت فدک را مطرح می‌کند، نیز نشانه‌ای بسیار چشمگیر از اقتدار معنوی اوست، هرچند که این موضوع محل اختلاف بوده است. در نهایت، این واقعیت که فاطمه از طریق جبرئیل، مصحف (متنی الهی از جانب خدا) دریافت کرد، جایگاه او را به عنوان کسی که اگر امام یا پیامبر نباشد، شباهت‌های نزدیکی به آنها دارد، تثبیت می‌کند.

ایکنا ـ آیا در تحقیقات خود شواهدی یافتید که نشان دهد الگوبرداری از حضرت فاطمه(س) بر نحوه نگاه جوامع مسلمان بعدی روی هویت دینی یا اخلاقی زنان تأثیر گذاشته است؟

قطعاً. فقط برای مثال، علمای شیعه مانند ابن بابویه(شیخ صدوق) و مجلسی هر دو خطبه فاطمه(س) در مورد فدک را در مجموعه‌های حدیث خود ذکر می‌کنند که نشان می‌دهد آنها او را الگوی رفتاری بزرگی می‌دانستند. او به عنوان کسی دیده می‌شود که می‌تواند به‌طور معتبر استدلال پشت احکام الهی مانند نماز و روزه را توضیح دهد.

ایکنا ـ برخی از محققان معتقدند که فاطمه مظهر شفقت مادرانه و فعالیت اجتماعی است. آیا فکر می‌کنید این ابعاد شخصیتی او به اندازه کافی در گفتمان اسلامی معاصر شناخته شده است؟

 فکر می‌کنم نقش او به عنوان یک فعال و به عنوان یک رهبر معنوی و دنیوی به‌طور فزاینده‌ای توسط محققان معاصر مورد تأکید قرار می‌گیرد و این خوب است. این امر می‌تواند به‌راحتی با نقش او به عنوان یک مادر دلسوز همخوانی داشته باشد؛ این دو از یکدیگر جدا نیستند.

ایکنا ـ برخی از مردم به‌ویژه در میان مخاطبان شیعه، ممکن است احساس کنند که اهمیت معنوی فاطمه فراتر از نسب اجتماعی است. چگونه به کسانی که احساس می‌کنند تحلیل صرفاً تاریخی ممکن است آن بُعد مقدس را نادیده بگیرد، پاسخ می‌دهید؟

کاملاً موافقم که اهمیت معنوی فاطمه بسیار فراتر از نسب اجتماعی است. هدف من در این کتاب تلاش برای به تصویر کشیدن کل آن اهمیت معنوی نبود، بلکه برجسته کردن یک جنبه از آن بود که ممکن است نادیده گرفته شده باشد. کتاب‌های خوب دیگری هم وجود دارند که بیشتر به شرح اهمیت معنوی او به‌طور کلی می‌پردازند و من آنها را به خوانندگان اکیداً توصیه می‌کنم. به عنوان یک محقق دانشگاهی که برای مخاطبانی می‌نویسم که حداقل تا حدودی از افراد سکولار تشکیل شده‌اند، همیشه در تلاش هستم تا تعادل مناسب بین بی‌طرفی علمی و ارائه تصویر درست از مقدسات را حفظ کنم. نمی‌توانم بگویم که همیشه به این تعادل دست یافته‌ام، اما تمام تلاشم را کرده‌ام!

ایکنا ـ زنان مسلمان و در واقع همه مؤمنان، امروز چه درس‌هایی می‌توانند از پایداری و تقوای حضرت فاطمه(ی) بیاموزند؟

به عنوان یک زن غیرمسلمان، فقط می‌توانم در مورد درس‌هایی که خودم آموخته‌ام صحبت کنم: صبر در رنج؛ سکوت نکردن در برابر بی‌عدالتی در صورت لزوم؛ تشخیص اینکه شهرت، ثروت و موفقیت‌های بزرگ در طول زندگی گنج واقعی نیست، بلکه جایگاه معنوی فرد همراه با فروتنی است که ارزشمند است؛ این درس که وقف کردن خود برای خانواده بالاترین ارزش است.

ایکنا ـ خطبه فصیح حضرت فاطمه(س) در ماجرای فدک اغلب به دلیل عمق فکری و کلامی آن مورد استناد قرار می‌گیرد. اهمیت این خطبه را در چارچوب دوران اولیه اسلامی و برجسته کردن صدای زنان چگونه تفسیر می‌کنید؟

هرگز نمی‌توان اهمیت خطبه فدک فاطمه را نادیده گرفت. اولاً، این یک سخنرانی نمونه‌ از سوی زنی است که در یک موضوع محوری کل جامعه مسلمان را مورد خطاب قرار می‌دهد و از ابراز نظرات بحث‌برانگیز خود ابایی ندارد. این خطبه از این منظر، شایسته است که مورد مطالعه قرار گیرد و به عنوان نمونه‌ای برای کسانی که ادعا می‌کنند زنان در اسلام فاقد حقوق و اقتدار هستند، مطرح شود.

ثانیاً، تأثیر آن بسیار گسترده بوده است. همانطور که قبلاً اشاره کردم، علمای قرون وسطی مانند ابن بابویه و مجلسی آن را در مجموعه‌های حدیثی خود ذکر می‌کنند و نشان می‌دهند که او را به عنوان یک مرجع دینی می‌دیدند. در دوران معاصر، آیت‌الله محمدباقر صدر، عالم عراقی معتقد بود که فاطمه(س) اولین کسی بود که آشکارا از حاکم وقت انتقاد کرد.

آیت الله صدر دیدگاه‌های حضرت فاطمه(س) در مورد چگونگی ساختار درست خلافت را می‌ستود. دیگر علمای شیعه معاصر به کاربرد این خطبه به عنوان وسیله‌ای برای نشان دادن قدرت زنان اهل بیت به مردم اشاره کرده‌اند. فکر می‌کنم اهمیت این خطبه مدت‌هاست که احساس می‌شود و همچنان احساس خواهد شد.

ایکنا ـ تحقیقات شما بر منابع سنی و شیعه متمرکز است. به نظر شما چه ارزش‌های مشترک یا حقایق تاریخی در مورد فاطمه(س) مسلمانان را فراتر از مرزهای فرقه‌ای متحد می‌کند؟

فکر می‌کنم همه مسلمانان می‌توانند فداکاری، تقوا، خرد و فداکاری فاطمه را تحسین کنند. درست است که شیعیان تمایل دارند جایگاه بسیار والایی برای او قائل شوند، اما این بدان معنا نیست که سنی‌ها از ویژگی‌ها و نقش مهم او در وقایع تاریخی، مانند دفاع سرسختانه‌اش از پیامبر، وفاداری‌اش به او و همسر و فرزندانش و حتی آیاتی از قرآن که به وی اشاره دارد مانند سوره کوثر غافل شوند.

قابل توجه است که در جوامع سنی پیشامدرن مانند امپراتوری عثمانی، احترام بسیار زیادی برای حضرت فاطمه قائل بودند. به عنوان مثال، یک سند وقف برای مسجدی که توسط شاهزاده خانم عثمانی، مهرماه سلطان (درگذشته 1578 میلادی) نوشته شده است، شاهزاده خانم را در پاکدامنی به حضرت فاطمه تشبیه کرده است. در همین سند تصریح شده است که نام حضرت فاطمه(س) باید مرتباً در نمازهای خوانده شده در مسجد یاد شود.

در واقع، انگیزه من برای نوشتن این کتاب، ذکر حضرت فاطمه توسط شاعر سنی هندی امیرخسرو دهلوی(متوفی ۱۳۲۵) در شعری کوتاه بود که در آن دختر پیامبر را ستایش می‌کند؛ این نشانه روشنی از احترامی است که  هم اهل سنت و هم شیعیان به طور یکسان برای ایشان قائل هستند.