رواداری؛ ضرورت علوم اجتماعی امروز ایران

به گزارش خبرنگار ایکنا، مراسم روز علوم اجتماعی با موضوع «نقد خویشتن: به سوی علوم اجتماعی متکثر و روادار» امروز شنبه 22 آذرماه در تالار ابن‌خلدون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران  برگزار شد.

شیرین احمدنیا، رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران در این مراسم گفت: روز علوم اجتماعی، روزی است که نه تنها به پاسداشت یک رشته دانشگاهی بلکه به گرامیداشت نوعی نگاه به جهان، نوعی حساسیت نسبت به انسان و جامعه و نوعی تعهد به رهایی و بهبود زندگی جمعی اختصاص دارد.

وی ادامه داد: شعار امسال ما «نقد خویشتن به سوی علوم اجتماعی متکثر و روادار» است. شعاری که در بطن خود حامل یک برنامه فکری و یک دعوت اخلاقی است. ما امروز اینجا گرد هم آمده‌ایم تا در آیینه پرسشگری جامعه‌شناختی نه تنها جامعه را بلکه خود جامعه‌شناسی را نیز ببینیم و بسنجیم تا با فروتنی علمی و شجاعت اخلاقی به کاستی‌های مسیرمان نگاه کنیم و برای باز کردن افق‌های تازه بکوشیم. علوم اجتماعی بنا به ماهیتش بر نقد، نقد ساختارها، نابرابری‌ها و سلطه‌های تثبیت‌شده استوار است.

خطر نقد دیگران بدون نقد خود

احمدنیا با تأکید بر اینکه نقد دیگران بدون نقل خود، ما را به نوعی قدرت نمادین بی‌پرسش می‌رساند، گفت: اگر قرار است جامعه‌شناسی در جامعه، نقش روشنگرانه داشته باشد، نخست باید ظرفیت بازاندیشی را در خود تقویت کند. نقد خویشتن به معنای انکار دستاوردها نیست بلکه به معنای مسئولیت‌پذیری نسبت به آینده است؛ یعنی بپذیریم که در برخی حوزه‌ها کمتر حضور داشته‌ایم، در برخی مسائل کمتر اثرگذار بوده‌ایم، با برخی گروه‌ها کمتر سخن گفته‌ایم و گاه در مرزهای آکادمیک خود چنان محصور مانده‌ایم که از تجربه زیسته مردم فاصله گرفتیم.

وی در ادامه وظیفه کنونی جامعه‌شناسی را مطرح و عنوان کرد: امروز وظیفه ماست که بپرسیم آیا توانسته‌ایم به مطالبه عمومی برای فرد و تبیین جهان اجتماعی پاسخ درخور بدهیم؟ آیا توانسته‌ایم به طور واقعی در سیاست‌گذاری‌های عمومی نقش ایفا کنیم و بسیاری پرسش‌های دیگر. اما این پرسش‌ها برای سرزنش نیست بلکه برای گشودن مسیرهای تازه است. امسال با تأکید بر علوم اجتماعی متکثر می‌خواهیم بر حقیقتی انگشت بگذاریم که هسته علم اجتماعی مدرن است؛ هیچ جامعه‌ای را نمی‌توان صرفاً از یک زاویه، یک روش یا یک روایت فهمید.

جامعه ایران نیازمند چندین صدا، رویکرد و شیوه تبیین است

این استاد دانشگاه تصریح کرد: جامعه ایران با تنوع قومی، فرهنگی، نسلی، جنسیتی، اقتصادی و زیست محیطی نیازمند چندین صدا، چندین رویکرد و چندین شیوه تبیین است. تکثر نشانه ضعف نیست نشانه زنده بودن علم است. جامعه‌شناسی زمانی بالنده می‌شود که دیدگاه‌های مختلف در کنار هم بنشیند؛ جامعه‌شناسی انتقادی در کنار کارکردگرایی، رویکردهای تجربی در کنار تحلیل‌های نظری، پژوهش‌های کمی در کنار مطالعات کیفی، جامعه‌شناسی شهری در کنار جامعه‌شناسی بدن، علم یا محیط زیست. تکثر یعنی پذیرش اینکه هیچکس صاحب حقیقت مطلق نیست. تکثر یعنی میدان دادن به جوان‌ترها، به زنان پژوهشگر و به نسل‌های تازه‌نفس که روایت‌های جدید دارند.

وی ادامه داد: تکثر یعنی شنیدن صداهای خارج از دانشگاه، صدای فعالان اجتماعی، سازمان‌های مدنی، روزنامه‌نگاران و حتی کسانی که سواد رسمی علوم اجتماعی ندارند اما تجربه زیسته ارزشمندی در فهم مسائل جامعه دارند. تکثر اما بدون رواداری ممکن نیست؛ رواداری یعنی امکان اختلاف نظر بدون طرد؛ مناظره بدون تخریب و گفت‌وگو بدون پیش‌داوری. ما باید بتوانیم با کسانی که با ما مخالفند، کار کنیم، بحث کنیم و حتی از آن‌ها بیاموزیم. علوم اجتماعی اگر روادار نباشد، به نوعی هویت بسته دانشگاهی بدل می‌شود که هر صدای متفاوتی را بیرونی می‌خواند، در حالی که علم برعکس، همواره درگیر تفاوت است. ما باید اجازه دهیم نسل جدید پژوهشگران بدون ترس از برچسب خوردن، مسیرهای تازه را بیازماید و میان رشته‌ای بودن را نه تهدید که فرصت ببینیم.

علوم اجتماعی ایران چه قدر با مردم پیوند دارد؟

احمدنیا اضافه کرد: نقد خویشتن ما را به پرسش مهمی می‌رساند؛ علوم اجتماعی ایران امروز تا چه حد با مردم پیوند دارد؟ علوم اجتماعی زمانی اثرگذار می‌شود که مسئله مردم را مسئله خود بداند. مسئله بیکاری و فقر، مسئله تنهایی و فرسایش روابط اجتماعی، مسئله جوانان و امید، مسئله زنان و عدالت، مسئله محیط زیست و آینده زیست‌پذیری، مسئله حکمرانی و مشارکت اجتماعی. روز ملی علوم اجتماعی یادآوری این است که دانش ما باید زنده و جاری در زندگی مردم باشد نه فقط در مقالات علمی.

رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران با اشاره به اینکه ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که تحولات جهانی و داخلی با سرعتی نفس‌گیر جامعه را دگرگون می‌کند، گفت: تحول فناوری، هوش مصنوعی، تغییرات نسلی، بحران‌های اقلیمی، تحولات منطقه‌ای و جهانی، تغییر ساختار خانواده، دگردونی ارزش‌ها و سبک‌های زندگی همه چالش‌هایی هستند که بدون علوم اجتماعی فهم‌پذیر و مدیریت‌پذیر نیستند. در چنین دوره‌ای وظیفه جامعه‌شناسان نه تنها تحلیل، بلکه گفت‌وگو با جامعه، گفت‌وگو با سیاست‌گذاران و گفت‌وگو با یکدیگر است.

وی خاطرنشان کرد: در این مسیر انجمن جامعه‌شناسی ایران خود را متعهد می‌داند که به تقویت این گفت‌وگوها یاری رساند. با گسترش ارتباطات علمی، با تقویت حضور رسانه‌ای، با حمایت از نسل جدید پژوهشگران و با تبدیل انجمن به پایگاهی برای شبکه‌سازی علمی و حرفه‌ای.

احمدنیا اضافه کرد: اگر امروز بر نقد خویشتن تأکید می‌کنیم از سر عشق به علم و دانش است؛ از سر باور به اینکه جامعه‌شناسی می‌تواند بر زندگی مردم اثر بگذارد، می‌تواند کیفیت حکمرانی را بهبود بخشد، می‌تواند امید اجتماعی را تقویت کند و می‌تواند آینده‌ای انسانی‌تر بسازد. علوم اجتماعی متکثر و روادار تنها یک شعار نیست یک راهبرد برای آینده‌ای پایدار است. آینده‌ای که در آن دانشگاه و جامعه از هم دور نیستند. آینده‌ای که در آن علم اجتماعی نه یک دانش تجملی بلکه یک ضرورت ملی تلقی می‌شود.

وی در پایان سخنانش یاد و نام دکتر خاطره غلامحسین صادقی(مبدع علم جامعه‌شناسی در ایران و بنیان‌گذار مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی) و خانواده وی را گامی داشت.

در ادامه نیکو صدیقی، خواهر دکتر حسین صدیقی، پدر جامعه‌شناسی نوین ایران، یاد و نام این استاد بزرگ را گرامیداشت و به بیان ویژگی‌های شخصیتی و تلاش‌های برادرش پرداخت.

وی بیان کرد: دکتر حسین، انسانی وطن‌دوست، پزشکی باوجدان و پژوهشگری با روح علمی و بدون تعصب، علاقه‌مند و پیگیر مسائل مرتبط با علوم اجتماعی و تاریخ‌نگاری دقیق بود که علم و اخلاق را به توصیه پدر، پیشه خود ساخته بود.

وی در ادامه به بیان دیدگاه پدرش غلامحسین صادقی(مبدع علم جامعه‌شناسی در ایران و بنیان‌گذار مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی) در خصوص نابرابری جنسیتی پرداخت و گفت: دیدگاه دکتر صدیقی درخصوص ضرورت تلفیق تاریخ و جامعه‌شناسی حائز اهمیت است. وی همواره تأکید می‌کرد که تاریخ لابراتوار جامعه‌شناسی است. محققان و جامعه‌شناسان بدون توجه به تاریخ، دشوار بتوانند راه‌حلی برای مسائل جامعه ارائه دهند. از آثار انتشارنیافته ایشان، جمع‌آوری، پیدایش و برنامه‌های انجمن‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که باید به چاپ آن امیدوار بود.

وی ادامه داد: با رجوع به تاریخ انجمن‌ها می‌توان دریافت که پیش از آغاز مشروطیت، در زمان قاجاریه زنان برای کسب حقوق اجتماعی خود و به تبع آن حقوق اقتصادی و فرهنگی مبارزاتی کردند. این مبارزات از سال ۱۲۵۴ با تأسیس مدارس عمومی آغاز شد و با همه محدودیت‌ها و شرایط نامساعد اجتماعی و فرهنگی به تدریج با تشکیل انجمن‌ها زنان درصدد احقاق حقوق خود برآمدند و انجمن نسوان، هیئت زنان اصفهان و جنبش‌های دیگر تشکیل شدند.

صدیقی اضافه کرد: دکتر صدیقی با علم به تاریخ جنبش و اینکه نباید از قدرت خلاق زنان غافل ماند و آن را باید ضروری و محترم شمرد، همواره حامی و مدافع حقوق زنان بود و در زمانه‌ای که جامعه به زنان توجه کافی نداشت، وی با اعتقاد به این امر که جامعه‌ای که حقوق زنان در آن محترم شمرده نشود، جامعه‌ای است دچار فلج شقی، در این خصوص تلاش کرد. دکتر صدیقی شخصاً در آذرماه ۱۳۳۱ در کابینه ملی دکتر محمد مصدق به عنوان وزیر کشور، لزوم حق رأی زنان را در انجمن‌ها یا شوراهای ایالتی و ولایتی در لایحه‌ای که ‌باید به تصویب مجلس می‌رسید، پیشنهاد کرد، با این امید که در مرحله بعد به انتخابات مجلس هجدهم تسری یابد که متأسفانه علی‌رغم کوشش‌های بسیار برای قانع کردن مخالفین، مثمر ثمر واقع نشد.

وی ادامه داد: در واقع دکتر مصدق گفته بود که شما مخالفان را قانع کنید و ایشان هم بسیار سعی کردند اما موفق نشدند. شرایط نامساعد سیاسی و تبلیغات مخالفان در آن زمان مانع از پذیرفتن این لایحه شد. اهمیت این موضوع از آن جهت است که برای اولین بار فعالیتی در کابینه دکتر مصدق صورت گرفت که زنان حق رأی پیدا کنند. آنچه مهم بود پیشنهاد حق رأی زنان توسط وزیر کشوری بود که جامعه‌شناسی آینده‌نگر و عالم به جریان تاریخی مبارزات زنان بود؛ با این عقیده که هولناک‌ترین مسئله‌ای که پیش روی محققان و مدیران کشور گذاشته شود، فلج کردن نیمی از جامعه است.

بیش از هر زمان به کوشش اساتید علوم اجتماعی نیازمندیم

صدیقی اضافه کرد: شاید اغراق نباشد اگر بگوییم امروز ایران ما بیش از هر زمان دیگر به کوشش اساتید و اصحاب علوم اجتماعی نیاز دارد تا با اتحاد و اتفاق، با تکیه بر علم، اخلاق، آگاهی و شناخت دقیق از تاریخ کشورمان موانع را برطرف کند. خوشبختانه پیشرفت‌هایی شده است؛ وقتی به حضور وسیع زنان در مقام استادی و دانشجویی نگاه و آن را با دوران خودم مقایسه می‌کنم، نمی‌توانم خوشحال نباشم اما همزمان نمی‌توانم نسبت به مشارکت قلیل اقتصادی زنان در جامعه و به تبع آن حضور قلیل در حیات سیاسی و مدیریتی متأثر نباشم. علی رغم مشارکت درخشان زنان ایرانی در حیات علمی کشور هنوز با نابرابری‌های جدی مواجه هستیم و چه بهتر که نقطه آغاز، درمان فلج شقی دانشکده‌های علوم اجتماعی باشد و ایمان دارم که پویایی جامعه ایرانی، این مسیر را خواهد گشود.

در ادامه از خانواده دکتر صدیقی به پاس سال‌ها تلاش در حوزه جامعه‌شناسی قدردانی شد.

در این نشست دانشجویان رشته جامعه‌شناسی، مهاجرانی که در دانشگاه‌های کشور ما رشته جامعه‌شناسی می‌خوانند، معلمانی که این رشته را در مدارس درس می‌دهند و دانش‌آموزانی که به این رشته علاقه‌مند هستند، جزو گروه‌هایی معرفی شدند که کمتر به آن‌ها توجه شده است بر همین اساس یک نفر از هر گروه در این مراسم سخنرانی و دیدگاه‌های خود را مطرح کرد. 

در بخش پایانی مراسم نیز پنل تکثر و رواداری با حضور سید حسین سراج‌زاده، استاد دانشگاه خوارزمی، آتنا کامل کنشگر مدنی، آرمان ذاکری از اساتید جوان و باران نخستین، دانشجوی دکتری جامعه شناسی برگزار شد.