«مرکز تمدن اسلامی تاشکند»؛ پلی میان گذشته و آینده جهان اسلام + فیلم

به گزارش ایکنا، مرکز تمدن اسلامی ازبکستان، که در قلب شهر تاشکند و در مجاورت مجموعهٔ تاریخی حضرت امام(Hazrati Imom) واقع شده است، یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های فرهنگی و علمی در تاریخ معاصر ازبکستان به شمار می‌رود. ایدهٔ ایجاد این مرکز نخستین‌بار در سال ۲۰۱۷ میلادی (۱۴۳۸ هجری قمری) از سوی شَوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان مطرح شد. هدف از تأسیس آن، معرفی چهرهٔ حقیقی اسلام به‌عنوان دین صلح، علم، تساهل و پیشرفت و نیز بازتاب نقش برجستهٔ دانشمندان و متفکران ازبک در شکوفایی تمدن اسلامی بود.

تاریخچه احداث مرکز تمدن اسلامی تاشکند 

طرح ساخت این مجموعه در تاریخ ۲۳ ژوئن ۲۰۱۷ به تصویب رسمی ریاست‌جمهوری رسید و در عید فطر ۲۰۱۸، با حضور رئیس‌جمهور، سنگ بنای آن به‌طور نمادین نهاده شد. این مرکز از همان ابتدا با مأموریت «احیای میراث فکری و علمی تمدن اسلامی و پیوند آن با جامعهٔ معاصر» طراحی شد. ازبکستان، که زادگاه چهره‌هایی چون امام بخاری، امام ترمذی، ابوریحان بیرونی، ابن‌سینا، خواجه احمد یسوی و میرزا اولغ‌بیگ است، در پی آن بود که دستاوردهای علمی و معنوی آنان را در قالبی مدرن و بین‌المللی بازآفرینی کند.

این پروژه تحت نظارت مستقیم دولت و با همکاری یونسکو، سازمان همکاری اسلامی و مؤسسات علمی جهان اسلام اجرا شد. ساخت آن از سال ۲۰۱۸ آغاز و اکنون در سال ۲۰۲۵ در مراحل پایانی تکمیل است. مرکز تمدن اسلامی تاشکند نه‌تنها یک موزه اسلامی، بلکه مرکزی جامع برای پژوهش، آموزش و تعامل فرهنگی بین‌المللی است.

مشخصات معماری و طراحی

ساختمان مرکز تمدن اسلامی نمونه‌ای کم‌نظیر از تلفیق هنر اسلامی با فناوری معماری مدرن است. طراحی آن را عبدالقهّار توردی‌اِیِف (Abdukahhor Turdiyev) بر عهده داشته و با الهام از سنت‌های معماری خوارزمشاهی، تیموری و قراخانی ساخته شده است. این بنا در زمینی به وسعت حدود ۷٫۵ هکتار در مجموعهٔ حضرت امام تاشکند احداث شده و مساحت کل ساختمان حدود ۴۲٬۰۰۰ مترمربع است.

این مرکز شامل سه طبقه است و محوطه بیرونی آن دارای گنبد عظیم مرکزی به ارتفاع ۶۵ متر است. چهار درگاه اصلی در جهات چهارگانهٔ بنا قرار دارند که هر یک حدود ۳۴ متر ارتفاع دارند. این طراحی چهاروجهی یادآور الگوی سنتی مدرسه‌ها و کاروان‌سراهای اسلامی در سمرقند و بخارا است.

در نمای بیرونی، از کاشی‌های لعاب‌دار آبی و فیروزه‌ای با نقوش هندسی و گره‌های اسلامی استفاده شده است. شرکت «Trend Group» مسئول کاشی‌کاری گنبد و ایوان‌ها بوده و بخش‌هایی از فضای داخلی با شیشهٔ کریستال و طلاکاری تزئین شده‌اند.

از نظر مهندسی، این مرکز با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند عایق صوتی Acousticork U85 در کف‌سازی، سیستم تهویه هوشمند و نورپردازی طبیعی ساخته شده است. فضای داخلی با حیاط مرکزی، حوض‌های انعکاسی و باغچه‌های سنتی تزیین شده که حس آرامش و معنویت را تداعی می‌کند.

این بنا تلفیقی از هویت تاریخی و نوگرایی است؛ از یک سو، روح معماری تیموری و از سوی دیگر، سازه‌های فولادی و شیشه‌ای مدرن را در خود دارد. گنبد بزرگ آن که از فاصله‌های دور قابل مشاهده است، نمادی از احیای علمی و فرهنگی جهان اسلام در آسیای مرکزی به‌شمار می‌آید.

بخش‌های علمی و فرهنگی مرکز

ساختمان مرکز تمدن اسلامی از سه طبقه اصلی تشکیل شده و هر طبقه کارکردی مشخص دارد:

الف) طبقه زیرین 

این بخش محل نگهداری آثار نفیس و کارگاه‌های علمی است. شامل:

• کارگاه مرمت و بازسازی نسخه‌های خطی؛

• کارگاه دیجیتال‌سازی متون کهن؛

• سالن نگهداری آثار تاریخی و نسخ نادر با شرایط کنترل‌شدهٔ دما و رطوبت؛

• لابی عمومی، مرکز پذیرش بازدیدکنندگان و کافه فرهنگی با ظرفیت حدود ۲۰۰ نفر.

ب) طبقه نخست

در این طبقه موزهٔ تاریخ تمدن اسلامی ازبکستان قرار دارد. در فضایی حدود ۱۵٬۰۰۰ متر مربع، نمایشگاه‌هایی از دوره‌های مختلف تمدن اسلامی ـ از صدر اسلام تا عصر تیموری ـ برپا شده است. در بخش مرکزی، زیر گنبد اصلی، سالن قرآن کریم قرار دارد که مصحف عثمان و ده‌ها نسخهٔ خطی نادر از قرآن در آن به نمایش گذاشته شده‌اند. همچنین، سالن کنفرانس بین‌المللی با ظرفیت ۵۵۰ نفر برای همایش‌های علمی و دینی ساخته شده است.

ج) طبقه دوم 

طبقهٔ دوم مرکز، قلب علمی و پژوهشی آن محسوب می‌شود. در این طبقه:

• کتابخانهٔ مرکزی با بیش از ۱۰۰٬۰۰۰ نسخهٔ خطی و چاپ سنگی و هزاران کتاب علمی به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و روسی قرار دارد.

• بخش پژوهشی ویژهٔ تاریخ علم و فلسفهٔ اسلامی،

• مؤسسهٔ آموزش عالی اسلامی برای آموزش محققان و مفسران معاصر،

مرکز فناوری اطلاعات و پایگاه دیجیتال نسخ خطی.

• از دیگر پروژه‌ها، «فهرست الکترونیکی نسخ اسلامی اوراسیایی» (Eurasian Islamic Manuscripts) است که هدف آن گردآوری، دیجیتال‌سازی و ارائهٔ عمومی نسخ مرتبط با فرهنگ اسلامی در منطقهٔ اوراسیا است. 
• همچنین پروژه‌ای که به نام “Rare Manuscripts Related to Uzbekistan in Global Collections” شناخته شده است در این مرکز در دست انجام است. این پروژه در چند کشور (انگلستان، فرانسه، هند، ترکیه، روسیه، ایالات متحده، ایران، مصر، ایتالیا و ایرلند) جستجوهایی انجام داده تا نسخ خطی با موضوعات علمی، ادبی، پزشکی و دینی را که به ازبکستان مرتبط‌اند، شناسایی کند. 

 بخش نسخه‌های خطی و قرآنی

یکی از مهم‌ترین و ارزشمندترین اجزای مرکز تمدن اسلامی ازبکستان، بخش نسخه‌های خطی و قرآنی است. این بخش نه‌تنها به‌منزلهٔ خزانهٔ میراث مکتوب اسلامی، بلکه به‌عنوان پل ارتباطی میان تاریخ و پژوهش‌های معاصر طراحی شده است.

در میان آثار قرآنی، گرانبهاترین اثر، مصحف عثمان(Uthman Qur’an) است که طبق منابع تاریخی، یکی از شش نسخهٔ اصلی قرآن است که در دورهٔ خلافت عثمان بن عفان نگاشته شد. این مصحف که قرن‌ها در تاشکند نگهداری شده، اکنون در سالن مرکزی قرآن این مرکز با تدابیر حفاظتی ویژه به نمایش درآمده است.

علاوه بر آن، در این بخش بیش از ۱۱۴ نسخهٔ نادر از قرآن کریم، شامل مصاحف خطی از قرون ۸ تا ۱۸ میلادی، ترجمه‌های کهن به فارسی، ترکی و خوارزمی، و نسخه‌های تذهیب‌شده با طلا و لاجورد وجود دارد.

یکی از مهم‌ترین آثار قرآنی موجود، نسخه‌ای از ترجمهٔ ترکی قرآن مربوط به قرن ۱۴ میلادی است که به دست محمد بن شیخ یوسف العَبَری در سال ۷۳۷ هجری کتابت شده است. همچنین، نسخه‌هایی از آثار علمی و فلسفی مرتبط با قرآن، چون تفاسیر امام طبری، زمخشری و بیضاوی، در این مجموعه نگهداری می‌شوند.

بخش نسخه‌های خطی دارای آزمایشگاه مرمت و دیجیتال‌سازی است که به فناوری‌های مدرن اسکن و بازیابی دیجیتال مجهز شده تا پژوهشگران از سراسر جهان بتوانند به نسخه‌های نادر دسترسی مجازی پیدا کنند.

از جمله دیگر آثار علمی موجود در مرکز می‌توان به نسخه‌های خطی از: «قانون فی‌الطب» ابن‌سینا، «التفهیم» ابوریحان بیرونی، «زیج گورکانی» میرزا اولغ‌بیگ، و فکسیمیلهٔ شاهنامهٔ تیموری اشاره کرد.

تمامی این آثار در بخش ویژه‌ای با نور و رطوبت کنترل‌شده نگهداری می‌شوند و هر نسخه دارای شناسنامهٔ دیجیتال چندزبانه (عربی، ازبکی، انگلیسی) است.

گنبد باشکوه آن، همچون گنبد مسجد بی‌بی‌خانم سمرقند، آسمان تاشکند را مزین کرده و یادآور عصر طلایی تمدن اسلامی است.  نسخ خطی، مصاحف شریف، آثار بیرونی و ابن‌سینا و میراث فکری دیگر علمای مسلمان، همه در کنار هم قرار گرفته‌اند تا روایتگر پیوند جاودانهٔ ایمان، علم و هنر باشند.

این مجموعه نسخ خطی فرصت عالی برای پژوهشگران بین‌المللی است تا به منابع دست اول دربارهٔ تاریخ علم، ادب، دین و هنر اسلامی دست یابند. از طریق فهرست‌‌های دیجیتال‌، این نسخ می‌توانند به مطالعه در زمینه‌هایی مثل تطور علوم، تقابل فرهنگ‌ها، زبان‌شناسی و تحلیل خط و خوشنویسی کمک کنند. مرکز تمدن اسلامی ضمن حفاظتِ میراث، به‌عنوان پلی بین گذشته و حال است تا سنت علمی اسلامی را به زبان زمانه و فناوری معاصر معرفی کند و الهام‌بخش نسل جدید شود.

در ادامه ویدئویی از مرکز تمدن اسلامی ازبکستان را که در قلب شهر تاشکند و در مجاورت مجموعهٔ تاریخی حضرت امام (Hazrati Imom) واقع شده است مشاهده می‌کنید.