مانع یادگیری مهارت «تدبر در قرآن» نشویم

به گزارش ایکنا، رضا نباتی؛ مؤلف کتب درسی قرآن و کارشناس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به مناسبت هفته پژوهش در مقاله‌ای، صِرف تمرکز نظام آموزشی به ارائه محتوای درسی و مواجهه دانش‌آموزان با الفاظ قرآن و شکل ظاهری را مورد نقد قرار داده و این امر را مانع از ورود ذهنی مخاطب دانش‌آموز به حوزه‌های تدبر و مفاهمه معنی قرآن دانسته است. متن مقاله رضا نباتی با عنوان «درهای تدبر در قرآن کریم را بر روی دانش‌آموزان نبندیم» به شرح زیر است:

 

در هفته پژوهش همچنان اين پرسش بدون پاسخ مانده است كه تغييرات ناگهانی بيش از 104 عنوان در كتاب‌های درسی قرآن دوره اول ابتدایی (پايه‌های اول تا سوم دبستان) در سال تحصيلی جاری (1405 - 1404) براساس كدام پژوهش‌های معتبر يا مستندات قانونی صورت گرفته است؟ که در انتظار پاسخ آن هستیم.

 

كسب «مهارت تدبر در قرآن» يكی از اركان چهارگانه سواد قرآنی است كه در اسناد تحولی مصوب از جمله سند برنامه درسی ملی و راهنمای برنامه درسی قرآن به صراحت به آن پرداخته شده و در نتيجه چنين حذفياتی به اصل برنامه درسی قرآن در مدارس و در نظام تربيتی لطمات جبران‌ناپذيری وارد كرده است كه اثرات آن بعدها خود را نشان خواهد داد؛ اما اينكه چرا حفظ جزء 30 مطرح شده است؛ در حالی كه در هيچ يك از اسناد تحولی اعم از سياست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری، سند تحول بنيادين و سند برنامه درسی ملی نامی از «حفظ قرآن» تصريح نشده است؛ دلايل مختلفی دارد كه در اين مجال تنها به يك مورد از آن اشاره می‌شود و ساير موارد در زمانی ديگر مورد بررسی و تحليل قرار خواهد گرفت. 

 

لازم به ذكر است كه موضوع «حفظ عمومی» پيام‌ها و احاديث كاربردی، تربيتی و اخلاقی و نيز حفظ برخی سوره‌های كوتاه به صورت تلويحی و ضمنی در سطح نياز، توان و ذائقه دانش‌آموزان و نيز امكان آموزش آن از سوی معلمان عزيز مورد توجه قرار داشته است.

 

 

شايد از طرح چنين سؤالی تعجب كنيد؛ اما بايد بدانيد كه از مهمترين دلايل مهجورت قرآن كريم در جوامع اسلامی، خلط مبحث تدبر و «تفسير به رأی» است كه باعث شده تا موضوع تدبر در جوامع اسلامی از جمله در ايران عزيز همچنان در لفظ باقی بماند و مراتبی از تدبر كه جنبه عمومی دارد مورد توجه قرار نگيرد. 

 

به عنوان مثال: پذيرش اين كه نماز بدون رعايت تلفظ صحيح يك حرف باطل است؛ ولی اگر كسی تا آخر عمرش معنای نماز را نفهمد، هيچ خللی در نمازش وارد نمی‌شود؛ نبايد يك موضوع عادی تلقی شود؛ اما چرا چنين است؟! تمركز بيش از حد به فصاحت، تجويد، قرائت و حفظ آيات و سوره‌ها و نيز مباحث لغويه و امثالهم به نام «تعليم كتاب الله»، بدون توجه به «رعايت حق تلاوت» آن هم در مكتبی كه امام اولش قرائت بدون تدبر را بی‌خير و بركت می‌داند؛ از مهمترين دلايل مهجوريت قرآن كريم است.

 

امام خمينی(ره) بنيانگذار نظام مقدس جمهوری اسلامی در كتاب «آداب‌الصلاه» چنين می‌نويسد: «یکی دیگر از حُجب که مانع از استفاده از این صحیفه نورانیه است اعتقاد به آن است که جز آنکه مفسرین نوشته یا فهمیده‌اند کسی را حق استفاده از قرآن شریف نیست و تفکر و تدبر در آیات شریفه را به تفسیر به رأی که ممنوع است، اشتباه نموده‌اند و قرآن شریف را از جمیع فنون استفاده عاری کرده و آن را به کلی مهجور کرده‌اند. در صورتی که استفاده‌های اخلاقی و ایمانی و عرفانی به هیچ وجه مربوط به تفسیر نیست تا تفسیر به رأی باشد. مثلاً اگر کسی از قول خدای تعالی «الحمدلله رب‌العالمین» که حصر جمیع محامد و اختصاص تمامی آن است به حق‌تعالی؛ استفاده توحید افعالی کند و بگوید از این آیه شریفه استفاده شود که هر کمال و جمال و هر عزت و جلالی که در عالم است، از حق‌تعالی است و هیچ موجودی را از خود چیزی نیست. این چه مربوط به تفسیر است؟! تا اسمش تفسیر به رأی باشد یا نباشد.» (ص205)

 

همچنين امام راحل در باب مهجوریت قرآن در بلاد اسلامی در همین کتاب خاطرنشان می‌کنند: «آیا اگر غالب عمر خود را صرف در تجوید و جهات لغویه و بیانیه و بدیعیه آن کردیم، این کتاب شریف را از مهجوریت بیرون آوردیم؟ آیا اگر قرائات مختلفه و امثال آن را فرا گرفتیم، از ننگ هجران از قرآن خلاصی پیدا کردیم؟ آیا اگر وجوه اعجاز قرآن و فنون محسنات آن را تعلم کردیم، از شکایت رسول خدا(ص) مستخلص شدیم؟ هیهات! که هیچ یک از این امور مورد نظر قرآن و منزل عظیم‌الشان آن نیست.» (ص210)

 

با توجه به اين كه امام خمينی(ره) كتاب آداب‌الصلاه را در سال 1321 هجری شمسی نوشته‌اند؛ آيا می‌توان گفت كه پس از گذشت 83 سال از نگارش اين مطالب، آيا امروز (1404) اين نگرانی‌ها نه به صورت كامل كه در حد قابل قبولی در جامعه اسلامی و قرآنی كشور برطرف شده است؟ و چرا برطرف نشده است؟

 

برای پاسخ به جای فرافكنی و مقصر دانستن ديگران بايد علت را در ميان خودمان و افكار و اعتقادات جامعه دينی و قرآنی جست و جو كرد. جامعه مذهبی كه در زمينه تدبر به ويژه در سطح فرهنگ عمومی جامعه احساس خطر می‌كند. شايد با توجه به شرايط فرهنگی موجود، وقت آن رسيده باشد كه ديگر از تدبر در قرآن نهراسيم و آن را با تفسير به رأی اشتباه نگيريم.

 

از آنجا كه طبق حديثی از اميرالمؤمنين(ع) كه فرمودند: «لاتَقسِروا [لاتَکرِهوا] اَولادَکُم عَلى آدابِکُم؛ فَـإِنَّـهُم مَخلوقونَ لِزَمانٍ غَیرَ زمانِکُم‏»؛ فرزندان خود را به رعایت آداب [و رسوم روزگارِ] خودتان مجبور نسازید؛ چون آنان براى روزگارى غیر از روزگار شما آفریده شده‌اند. (شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ج‏20، ص267) فرزندان ما متعلق به زمان خودشان هستند؛ ناگزير بايد قرآن را هم متناسب با نيازهای فردی و اجتماعی و فرهنگی خود بشناسند و ياد بگيرند و اتفاقاً برای جلوگيری از خطر تفسير به رأی احتمالی راهكار صحيح توجه و تمركز بر كسب مهارت تدبر در قرآن به عنوان يكی از انتظارات اصلی قرآن كريم از مسلمان است.

تدبر در قرآن کریم، تهدیدی برای جامعه اسلامی و به ويژه نظام آموزشی نیست؛ زیرا: 

 

ـ تدبر، یکی از انتظارات اصلی قرآن کریم درباره خودش است: «اَفَـلایَـتَدَبَّرونَ القُرآن»

ـ بدون تدبر در آيات، امكان تحقق قرآن كريم در جامعه عملاً امكان پذير نخواهد بود؛

ـ امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: «لاخَیرَ فی قرائَةٍ لَیسَ فیها تَدَبُّر» (در خواندن قرآنی که در آن تدبر نباشد، خیر و برکتی نیست.)

ـ در خطبه 176 نهج‌البلاغه امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: «ما جالَسَ هذَا الـقُرآن اَحَـدٌ اِلّا قامَ عَنـهُ بِـزِيادَةٍ اَو نُقـصانٍ؛ زِيادَةٍ فی هُـدًی اَو نُقصانٍ مٍن عَـمًی» (همنشين نشد با قرآن مگر كسی كه وقتی برخاست با زياده و كاستی همراه بود؛ زيادت در هدايت و كاستی در جهل و نادانی)

ـ طبق روايات فوق و ساير روايات ائمه معصومين (ع) تعليم قرآن در هر سطحی كه باشد، با تدبر، خير و بركت داشته و نيز بر مدار مكتب اهل‌بيت(ع) است؛ (و الّا از مكتب و سيره معصومين به دور و ابتر خواهد بود.)

ـ تدبر، یک «مهارت» است؛ (مهارت استفاده از قرآن در زندگی)

ـ بدون کسب مهارت تدبر، تحقق «زندگی با قرآن» تنها در سطح یک شعار و ادعا باقی خواهد ماند.

ـ تدبر، حقّ همه مردم است (شهید مطهری)؛

ـ تدبر، یکی از ارکان چهارگانه «سواد قرآنی» (خواندن، فهمیدن، تدبر و انس با قرآن کریم) است.

ـ «سواد قرآنی» مصوب شورای عالی آموزش و پرورش (تحول بنیادین و سند برنامه درسی ملی) و از اهداف نه‌گانه آموزش عمومی قرآن کریم (مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور) است‌.

ـ طبق اسناد تحولی برنامه‌ریزی برای آموزش مهارت تدبر، بر عهده «درس آموزش قرآن» است.

ـ کتاب‌های درسی قرآن با توجه به پایه‌ها و دوره‌های مختلف تحصیلی برای زمینه‌سازی کسب مهارت تدبر در قرآن کریم مراحل و مراتب مختلفی را طراحی و تدوین کرده‌اند.

ـ کسب مهارت تدبر برای درس قرآن «موضوعیت» دارد و برای سایر دروس «طریقیت»؛ یعنی درس قرآن مهارت تدبر در پیام‌های قرآنی را به دانش‌آموزان می‌آموزد و سایر دروس (مانند تعلیمات دینی، مطالعات اجتماعی، فارسی و ...) از این مهارت برای آموزش مفاهیم علمی و تربیتی خاص استفاده می‌کنند. (درست مانند درس فارسی که مهارت خواندن و نوشتن را به دانش آموزان یاد می دهد و سایر دروس از آن برای تربیت و یادگیری مفاهیم درسی خود حداکثر استفاده را می‌کنند.)

ـ یکی از شیوه‌های تدبر در قرآن کریم استفاده از روش گفت‌وگو درباره «مقایسه پیام قرآنی و احادیث نورانی» است.

ـ بخش تدبر، در حال تعطیل شدن و حذف از کتاب‌های درسی است.

ـ این حذف، بدون هیچ مبنای علمی و پژوهشی و بدون اطلاع و موافقت مؤلفان کتاب‌های درسی و بر خلاف سند برنامه درسی ملی انجام شده و در حال انجام است. ...

همانطور كه گفته شد تدبر يك مهارت است و همه بايد بتوانند در قرآن تدبر كنند. آموزش اين مهارت، دارای مراحل و مراتبی به شرح زیر است:

 

مرحله اول: بحث و گفت‌و‌گو با دانش‌آموزان درباره يك پيام قرآنی به روش بارش فكری ...

 

مرحله دوم: مقايسه دو جمله (از يك آيه، يا از يك سوره و يا از سوره‌های مختلف) و نيز مقايسه يك پيام قرآنی با حديث يا احاديث مرتبط است. از روش‌های ساده و عمومی برای كسب مهارت تدبر در قرآن كريم، استفاده از احادیث اهل‌بیت (ع) و مقايسه آنها با آيات شريف قرآن كريم است. 

 

مرحله سوم: پژوهش در منابع معتبر حديثی و تفسير و ريشه‌يابی واژگان و ... 

 

در نظام آموزش رسمی، برای كسب مهارت تدبر بر روش اول و دوم تمركز شده و مرحله سوم برای نظام آموزش عالی و نيز رشته های علوم و معارف قرآنی پيشنهاد می‌شود.

 

نمونه‌ای از تدبر در قرآن کریم با استفاده از احادیث اهل‌بیت(ع) (مرحله دوم):

 

1- قرآن کریم می‌فرمايد: «وَ عَـسى اَن تَكـرَهوا شَيـئًا وَ هُـوَ خَيـرٌ لَـكُم» 

گاهی چیزی را دوست نمی‌دارید و [حال آنکه] برایتان نیک است. (سوره بقره آیه ۲۱۶)

 

2- رسول اعظم(ص): «لاتَكرَهُـوا الفِتنَةَ فی آخِرِ الزَّمانِ؛ فَـاِنَّها تُـبيرُ المُنافِقينَ» 

در آخرالزمان، فتنه را ناخوش نداشته باشيد؛ زيرا آن فتنه‌ها، منافقان را نابود مى‌سازد.(كنز‌العمّال : ح ۳۱۱۷۰ میزان‌الحکمه، ج۹ ، ص۴۰)

 

سؤال تدبری: از مقایسه ارتباط «پیام قرآنی» و «حدیث نورانی» چه نتایجی می توان گرفت؟ 

۱- می‌توان نتیجه گرفت که از مصادیق آیه شریفه ۲۱۶ سوره بقره همین فرمایش رسول مکرم(ص) است... 

۲- نتیجه این مقایسه به هیچ عنوان به معنای انفعال نیست؛ بلکه باید تلاش کرد تا با رعایت تقوای الهی این فتنه و تهدید را به فرصتی علیه دشمنان و منافقان و به نفع اسلام و انقلاب اسلامی تبدیل کرد.

۳- با تدبر به روش بارش فکری می‌توان موارد بیشتری را استخراج کرد.

اين شيوه از مراحل و مراتب تدبر از آن جهت اهميت دارد كه در واقع «قرآن کریم را بايد از طریق اهل بیت(ع) و اهل‌بیت(ع) را از طریق قرآن کریم شناخت»؛ و این یعنی عمل به «حدیث شریف ثقلین»

اين شيوه از تدبر در پيام‌های قرآنی كتاب‌های درسی كه در اصل مقدمه لازم برای كسب مهارت تدبر است، متأسفانه در حال حذف تدريجی از برنامه‌ها و كتاب‌های درسی قرآن دوره‌های تحصيلی است؛ در مقابل تحميل اهداف غيرمصوب به برنامه درسی و به تبع آن افزايش تدريجی متن‌های سنگين حفظ و تجويد جای نگرانی است؛ هرچند كه تجربه مكرر سال‌ها گذشته نشان داده است كه چنين تصميماتی نه مورد تأييد اسناد تحولی است و نه در عمل چنين اعمال سليقه‌هايی پيش برنده امور تربيتی و آموزشی است. افزايش چگالی محتوای آموزشی در كتاب‌های درسی ضمن آسيب‌زا بودن، باعث تنفر اعم اغلب دانش‌آموزان، معلمان و والدين از درس قرآن خواهد بود و علاوه بر تخريب جدی برنامه درسی قرآن مصوب، به جدایی چه بيشتر قرآن و عترت از يك ديگر و نيز تكرار شيوه‌های ناصواب گذشته خواهد انجاميد. لذا با بصيرت و تلاش، اجازه ندهيم درهای تدبر، مجدداً به روی عموم بسته شود!