از نور تا زمین؛ بررسی پیوند تربیتی و معنوی زهرا(س) و حسین(ع)

کتاب «فضایل و وقایع مشترک حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع)» از معدود آثاری است که توانسته است پیوند معرفتی، تربیتی و نورانی میان دو چهره‌ بزرگ دین را، پیش از خلقت تا قیامت بازنمایی کند. از دل روایت‌های تاریخی، فلسفه‌ کرامت و سیره‌ تعامل در خانواده‌ نبوی را می‌توان بازخوانی کرد؛ الگویی که معنای ایمان و محبت را در زندگی امروز باز می‌سازد.

مجتبی خورشیدی، مترجم کتاب «فضایل و وقایع مشترک حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع)»، دریچه‌ای به فهم تازه‌ای از پیوند معرفتی این دو چهره‌ قدسی می‌گشاید. کتاب، نوشته‌ مرحوم آیت‌الله انصاری زنجانی است؛ اثری عربی که پس از سال‌ها تحقیق بر پایه‌ مجموعه‌ عظیم «الموسوعة الکبرى فاطمة الزهرا(س)» شکل گرفت و احادیث و روایات مشترک میان حضرت زهرا(س) و سیدالشهدا(ع) را گردآورد. اکنون، ترجمه‌ فارسی آن به قلم مجتبی خورشیدی، امکانی تازه برای مخاطب فارسی‌زبان فراهم کرده تا نظام ارتباطی میان مادر و فرزند را از پیش از خلقت تا قیامت در قالب حدیث، تاریخ و سیره مطالعه کند.

ایکنا - نخست بفرمایید از چه زمانی با این کتاب آشنا شدید و چطور این کار ترجمه را پذیرفتید؟

چند سال پیش یکی از دوستانم در یکی از سفرهایش به کتاب‌فروشی‌ای رفته بود و در آنجا با کتابی عربی برخورد کرده بود که توجهش را جلب کرد. او اگرچه تسلط چندانی بر زبان عربی نداشت، اما از همان نگاه نخست احساس کرده بود با اثری متفاوت و نو مواجه است. موضوع کتاب برایش تازگی داشت؛ چراکه نویسنده در آن به گردآوری روایات، وقایع و نکاتی پرداخته بود که میان حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) مشترک است. دو شخصیتی که هر یک جایگاه ویژه‌ای در تاریخ اسلام و فرهنگ شیعی دارند و کمتر پیش آمده بود این پیوند معنوی و تاریخی میان آن دو به شکلی مستقل مورد بررسی قرار گیرد.

دوستم وقتی این موضوع را برایم تعریف کرد گفت: «اگر این کتاب ترجمه شود، می‌تواند برای خوانندگان فارسی‌زبان بسیار مفید و الهام‌بخش باشد». همین پیشنهاد ساده و صمیمانه جرقه‌ای شد برای آغاز کاری که بعدها برایم بسیار ارزشمند شد. هیچ قرارداد رسمی، سفارش خاص یا حمایت مالی در میان نبود؛ تنها انگیزه‌ای درونی و علاقه‌ای شخصی مرا به انجام این ترجمه ترغیب کرد.

با تکیه بر همین انگیزه، تصمیم گرفتم کار را آغاز کنم. فرآیند ترجمه حدود یک سال به طول انجامید. در این مدت سعی کردم ضمن وفاداری به متن اصلی، مفهوم دقیق و لطافت معنایی اثر را نیز منتقل کنم تا خواننده فارسی بتواند همان عمق احساس و اندیشه را لمس کند که مؤلف عربی در پی بیان آن بوده است.

پس از درگذشت مرحوم انصاری، موضوع را با فرزندشان، آقای باقر انصاری، مطرح کردم و ایشان پذیرفتند چاپ انجام گیرد.

ایکنا - در جمع‌آوری احادیث، آیا صرفاً به منابع شیعه استناد شده یا اهل سنت نیز لحاظ شده‌اند؟

این کتاب نگاهی فراگیر و همه‌جانبه دارد؛ به این معنا که مؤلف در تدوین آن به منابع گوناگون، چه از میان آثار شیعی و چه از منابع غیرشیعی، مراجعه کرده است. مرحوم انصاری بر آن بود تا تصویری جامع و منصفانه از موضوع ارائه دهد؛ تصویری که فراتر از مرزهای مذهبی و دیدگاه‌های خاص باشد و هر خواننده‌ای، صرف‌نظر از گرایش فکری یا اعتقادی خود، بتواند از محتوای آن بهره‌مند شود.

هدف او این بود که حقیقت در پرتو همه شواهد و منابع ممکن آشکار گردد، نه صرفاً براساس روایات یک مذهب خاص. از همین رو، تلاش داشت کتاب به گونه‌ای تنظیم شود که هم برای مخاطبان شیعه سودمند و الهام‌بخش باشد و هم برای خوانندگان غیرشیعه قابل درک و تأمل. در واقع، این رویکرد نه‌تنها به غنای علمی و استنادپذیری اثر می‌افزود، بلکه نوعی اتمام حجت نیز برای منتقدان و اهل پژوهش به شمار می‌رفت؛ زیرا مؤلف کوشیده بود همه دیدگاه‌ها را در کنار هم بنشاند تا قضاوت نهایی بر پایه انصاف و واقع‌نگری صورت گیرد.

ایکنا - ویژگی اصلی این کتاب چیست؟ چرا ارتباط میان حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) دارای اهمیت ویژه است؟

معمولاً بیشتر آثار دینی و تاریخی ما به‌صورت مستقل به هر یک از شخصیت‌های اهل‌ بیت(ع) می‌پردازند؛ به‌ گونه‌ای که یا صرفاً رنگ و بوی فاطمی دارند و تمام تمرکز آن‌ها بر شخصیت و سیره حضرت زهرا(س) است، یا کاملاً حسینی‌اند و به زندگی و نهضت امام حسین(ع) اختصاص یافته‌اند. اما ویژگی ممتاز این کتاب در نگاه متفاوت و تازه آن نهفته است. نویسنده کوشیده تا از زاویه‌ای نو به موضوع بنگرد و تعامل و پیوند درونی میان اعضای خانواده اهل‌ بیت(ع) را به تصویر بکشد.

در این اثر، وقتی خواننده به مطالعه ارتباط میان حضرت زهرا(س) و فرزند گرانقدرش امام حسین(ع) می‌پردازد، در حقیقت هر دو چهره را هم‌زمان می‌شناسد. نه تنها با ابعاد شخصیتی و معنوی هر یک آشنا می‌شود، بلکه نوع رابطه مادر و فرزندی میان آن دو را نیز در پرتو ایمان، محبت و معرفت الهی درمی‌یابد. این رابطه از دوران کودکی امام حسین(ع) تا لحظه شهادت و حتی فراتر از آن تا عرصه قیامت، پیوسته حامل معنا، پیام و آموزه‌های عمیق است.

مطالعه این کتاب، انسان را در برابر نوعی «سبک زندگی معنوی» قرار می‌دهد؛ سبکی که از درون خانه وحی می‌جوشد و سرشار از پیام‌های تربیتی، اخلاقی و انسانی است. خواننده در خلال این روایت‌ها درمی‌یابد که محبت، ایثار، وفاداری و بصیرت نه مفاهیمی انتزاعی، بلکه شیوه‌ای واقعی برای زیستن در مسیر حق هستند.

ایکنا -  اگر بخواهید به یک نمونه از اشتراکات موجود در کتاب اشاره کنید، چه مثالی می‌زنید؟

ساختار کتاب از همان آغاز نشان می‌دهد که نویسنده با نگاهی دقیق و روشمند به سراغ موضوع رفته است. روایت اثر از عالم انوار آغاز می‌شود؛ از جایی که هنوز جهان مادی شکل نگرفته و خلقت نوری اهل‌ بیت(ع) در مرتبه‌ای فراتر از زمان و مکان مطرح است. در این بخش، به‌ویژه به نور حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) و نسبت و پیوند معنوی میان آن دو پرداخته می‌شود. این آغاز، نشان‌دهنده‌ دید متافیزیکی و عمیق مؤلف است که می‌خواهد رابطه مادر و فرزند را نه‌تنها در عرصه تاریخ، بلکه در قلمرو نور و حقیقت بررسی کند.

سپس کتاب وارد مرحله‌ دنیا و زندگی زمینی می‌شود؛ از ولادت حضرت زهرا(س) آغاز می‌کند و به ولادت امام حسین(ع) می‌رسد و در ادامه، روابط دوران کودکی را با نگاهی دقیق و تربیتی دنبال می‌نماید. در این بخش‌ها، نکات فراوانی درباره‌ ظرافت‌های رفتاری یک مادر در تربیت فرزند بیان شده است؛ از احترام و کرامت انسانی گرفته تا نحوه‌ پرورش استعدادها، شکل‌دادن به ظرفیت روحی کودک برای پذیرش مسئولیت‌های آینده و ایجاد زمینه‌ رشد معنوی در فضای خانواده.

در ادامه، نویسنده با تکیه بر منابع معتبر، به احادیث و آیات مشترک در شأن اهل‌ بیت(ع) می‌پردازد. از جمله به آیه‌ شریفه‌ «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» اشاره می‌کند که محور اصلی پیوند طهارت و مقام قدسی اهل‌ بیت(ع) است.

سپس کتاب به دوره‌ حضور پیامبر اکرم(ص) می‌رسد و روابط و وقایع آن زمان را بازمی‌نماید؛ از جمله لحظاتی که حضور حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) در کنار پیامبر(ص) جلوه‌ای از محبت الهی و استمرار رسالت است. پس از آن، بخش پرشکوه و در عین حال جان‌سوز مصیبت‌ها آغاز می‌شود: نخست، مصیبت حضرت زهرا(س) و واکنش امام حسین(ع) در آن دوران و سپس، در نقطه‌ مقابل، واقعه‌ عاشورا و بازتاب آن در عالم ملکوت و در حالات حضرت زهرا(س) که در روایات به زیبایی توصیف شده است.

در پایان، کتاب نگاه خود را از زمین به آسمان می‌برد و پیوند این دو وجود مقدس را در عالم آخرت و قیامت بررسی می‌کند؛ جایی که حقیقت رابطه‌ مادر و فرزند در مرتبه‌ نهایی خود آشکار می‌شود. بدین ترتیب، این اثر در مسیری واحد، از پیش از آفرینش عالم تا پایان زمان، سیر نورانی و تربیتی حضرت زهرا(س) و امام حسین(ع) را ترسیم می‌کند؛ سفری از ازل تا ابد، که در هر مرحله‌اش پیامی برای زندگی انسان نهفته است.

ایکنا - آیه‌ تطهیر در هر دو وجود مقدس نقش محوری دارد. در این باره چه توضیحی دارید؟

روایت‌های فراوانی از منابع شیعه و اهل سنت درباره‌ی آیه‌ تطهیر نقل شده است. در تمامی این روایت‌ها بر این نکته تأکید شده که این آیه مخصوص پنج‌تن پاک و مطهر آل‌عبا است: پیامبر اکرم(ص)، امیرالمؤمنین علی(ع)، حضرت فاطمه زهرا(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع). مضمون اصلی این آیه، پاکی و عاری بودن این بزرگواران از هرگونه پلیدی و نقص اخلاقی و اعتقادی است.

اگر تاریخ را با دقت بررسی کنیم، روشن می‌شود که دشمنان اسلام و مخالفان حق، دقیقاً درصدد بودند محور ولایت و رهبری الهی را از بین ببرند. این تلاش‌ها شامل حمله به امیرالمؤمنین(ع) و آزار حضرت زهرا(س) بود، که ادامه‌ همان نقشه‌ شوم دشمنان است که در واقعه‌ کربلا با شهادت حضرت سیدالشهدا(ع) به اوج خود رسید.

در واقع، هر دو جریان — آزار و شهادت این بزرگواران — هدف واحدی را دنبال می‌کرد: حذف حجت الهی و نابودی اصل دین. کتاب موردنظر به زیبایی نشان می‌دهد که این وجه اشتراک میان این وقایع و شخصیت‌های بزرگوار، نه تنها اتفاقی نبوده، بلکه نمایانگر دشمنی همیشگی با حقیقت و هدایت الهی است.

ایکنا - برای انسان معاصر، این پیوند مادر و فرزندی چه معنا و کاربرد اخلاقی دارد؟

ارتباط حضرت فاطمه زهرا(س) و امام حسین(ع) تنها یک رابطه‌ خونی و خانوادگی نیست، بلکه نمونه‌ای کامل از تعامل صحیح در خانواده و الگویی برای تربیت فرزندان است. در سبک تربیتی حضرت زهرا(س) هرگز تندی، تحقیر یا فریاد زدن نسبت به فرزند دیده نمی‌شود. در هیچ روایت معتبر و قابل استنادی نیامده که ایشان حتی صدایشان را بر فرزند بلند کرده باشند.

تربیت ایشان مبتنی بر کرامت انسانی، احترام به شخصیت فرزند و آماده کردن زمینه برای پذیرش حقایق الهی بوده است. این روش نشان می‌دهد که تربیت فرزند نه با سخت‌گیری یا ترس، بلکه با محبت، صبر و ایجاد شرایط مناسب برای رشد اخلاقی و ایمانی امکان‌پذیر است.

همین سبک تربیت و تعامل می‌تواند برای ما نیز به‌عنوان یک الگو عملیاتی شود، به شرطی که متناسب با ظرفیت و فهم خودمان از آموزه‌های دینی به کار گرفته شود. در واقع، الگوپذیری و درک روح تعالیم، مهم‌تر از صرفاً حفظ ظاهر احادیث و متون دینی است.

ایکنا - با توجه به زمانه امروز، چقدر ضرورت دارد فرهنگ فاطمی و حسینی بازخوانی و با شرایط روز تطبیق داده شود؟

اهل‌ بیت(ع) در تمامی دوران‌ها الگوی عملی و قابل اجرا برای زندگی ما هستند، نه صرفاً یک الگوی تاریخی یا مربوط به گذشته. آن‌ها به ما آموخته‌اند که چگونه می‌توان با شرایط زمانه سازگار شد و در عین حال دین و واجبات الهی را حفظ کرد.

برای مثال، ممکن است در گذشته کفش یا لباس خاصی می‌پوشیدند، که با زمان و شرایط آن دوره سازگار بود؛ اما امروز با تغییر ابزارها و سبک زندگی، می‌توان روح و هدف همان رفتارها را حفظ کرد. سیره‌ اهل‌ بیت(ع) نشان می‌دهد که دین نه سخت‌گیرانه و انعطاف‌ناپذیر، بلکه سازگار با زمان، شرایط زندگی و حدود حلال و حرام است.

به همین دلیل، اهل‌ بیت (ع) بهترین الگوی زندگی امروز ما هستند؛ الگویی که هم سعادت آخرت را تضمین می‌کند و هم نظم و سامان دنیای ما را برقرار می‌سازد. پیروی از آن‌ها یعنی زندگی در مسیر حق، بدون گیر کردن در جزئیات تاریخی که دیگر با زمان ما مطابقت ندارد، بلکه فهمیدن روح و هدف آن‌ها در زندگی امروز.

ایکنا - اگر بخواهید پیام نهایی کتاب را در یک جمله بیان کنید، چه می‌گویید؟

پیام مرکزی کتاب این است که مردم زندگی دو مظلوم بزرگوار را مشاهده کنند، ببینند که چگونه زیستند، چگونه با مشکلات و دشمنی‌ها مواجه شدند و سرانجام به شهادت رسیدند. هدف این مشاهده، نه صرفاً آگاهی تاریخی، بلکه یادگیری و گرفتن درس از سبک زندگی، پایداری و ایستادگی آن‌ها در مسیر حق است. کتاب می‌خواهد نشان دهد که مطالعه زندگی این دو بزرگوار، می‌تواند الگوی عملی و الهام‌بخش برای ما در مواجهه با چالش‌ها و حفظ دین در شرایط زمانه‌ی خودمان باشد.

ایکنا - در پایان اشاره کردید که کتاب تفکیکی میان احادیث شیعی و غیرشیعی ندارد. نگاه شما به این موضوع چیست؟

بله، مرحوم انصاری بر این باور بودند که تمام منابع تاریخی، چه شیعه و چه غیرشیعه، گردآوری شوند تا جامعیت اثر حفظ شود. اما بر اساس مطالعات بعدی، به این نتیجه رسیدم که اگر تمرکز ما صرفاً بر احادیث اهل‌ بیت(ع) و راویان شیعه باشد، می‌توان نتایج دقیق‌تر و روشن‌تری به دست آورد.

این رویکرد باعث می‌شود که نگاه‌های مغرضانه یا تحریف‌های موجود در برخی منابع اهل سنت کنار گذاشته شود و تاریخ و فضایل اهل‌ بیت(ع) با شفافیت و وضوح بیشتری دیده شوند. به بیان دیگر، استفاده از منابع شیعی معتبر، تصویری واقعی‌تر و بی‌واسطه از زندگی، آموزه‌ها و جایگاه اهل‌ بیت(ع) ارائه می‌دهد و امکان بهره‌گیری عملی از سیره و الگوی آن‌ها را برای نسل امروز فراهم می‌کند.