توبه و طلب مغفرت مقدمه جلب رحمت خداوند است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمد سروش محلاتی، استاد سطوح عالی حوزه، شامگاه 30 فروردین ماه در ادامه شرح دعای سحر به فراز رحمت الهی «اللهم انی اسئلک من رحمتک باوسعها و کل رحمتک واسعه ...» پرداخته که گزیده‌ای از متن سخنان وی به شرح زیر است:

پس از فراز نور فرازی درباره رحمت خداوند مطرح است. اللهم انی اسئلک من رحمتک باوسعها و کل رحمتک واسعه. این فراز هم مانند فرازهای قبل مشتمل بر سه جمله است؛ یک جمله درخواست رحمت، جمله دوم توصیف رحمت الهی به وسعت و جمله سوم خواندن خدا به رحمت واسعه اوست. در قرآن دو دسته آیه درباره رحمت الهی وجود دارد؛ دسته اول رحمت، وصفی برای حضرت حق تعالی است مانند آیه بسم الله الرحمن الرحیم. آیات دیگری هم رحمان را الله معرفی کرده است؛ مانند آیه 110 اسراء: قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَنَ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلًا. درسوره الرحمان هم فرموده است که الرحمان علم القرآن ... یعنی تعلیم قرآن و خلقت انسان و تعلیم بیان از شئون حق تعالی هست. 

اطلاق دیگری هم برای این اسم در قرآن وجود دارد و آن تجلی رحمانی خداوند در این جهان آفرینش است که از آن به رحمت فعلیه تعبیر می‌شود. رحمتی که از خداوند نشئت گرفته و همه موجودات را پوشش می‌دهد، ظهور و بروز آن در همه اشیاء دیده می‌شود. مثلا «الحی» نامی از اسماء الهی است ولی چون همه موجودات حیات خود را از خداوند دریافت می‌کنند خداوند محیی نامیده می‌شود. در بقیه اسماء الهی هم این نگاه قابل طرح است.

حال در این فراز دعای سحر کدام رحمت مدنظر است؟ در اینجا درخواستی که داریم بیانگر آن است که رحمت فعلیه مورد توجه قرار می‌گیرد؛ در بیان امام خمینی(ره) در شرح دعای سحر هم این نکته وجود دارد که در اینجا مراد رحمت فعلیه است؛ ما دنبال رحمتی هستیم که به ما برسد و ما مورد لطف الهی قرار بگیریم؛ رحمتی که مانند باران بر انسان‌ها می‌بارد و این رحمت در مقام فعل است. حال باید ببینیم رحمت به چه معنایی است. کلمه رحمت گویای نوعی انفعال و تاثر در برخی موجودات است.

مفهوم رحمت

انسان در برخی صحنه‌ها، تحت تاثیر قرار می‌گیرد و وقتی به شخص و حیوانی که عاجز  و ناتوان و نیازمند است به او کمک می‌کند.  این حالی که در شخص پیدا می‌شود رحمت است زیرا باعث تاثر فرد شده و برای رفع نیاز موجود مقابل اقدام می‌کند. رحمت به این معنا که در بین انسان‌ها وجود دارد اگر مقداری از حواشی عالم طبیعت را از آن بگیریم می‌توانیم به خداوند هم نسبت دهیم. چون این مفاهیم در عالم انسانی با برخی از لوازمی که مربوط به این عالم است آمیخته است ولی وقتی قرار است به عالم ملکوت نسبت دهیم حواشی‌های آن حذف می‌شود.

در دنیا دیدن با ابزار چشم و شنیدن با گوش رخ می‌دهد و اگر بخواهیم سمیع و بصیر را به خدا نسبت دهیم زوائدی که در عالم ماده و انسان و حیوان وجود دارد حذف شده و اصل روح آن معنا به خدا نسبت داده می‌شود و اینکه خدا سمیع و بصیر است. در رحمت هم باید زوائد حذف شود زیرا انسان در مواجهه با فقر و عجز دیگران منفعل می‌شود ولی خدا از انفعال منزه است اما روح رحمت این است که در برابر فقر و نیاز افاضه می‌کند و به احتیاج پاسخ می‌دهد. 

تاثر ویژه در قلب انسان

علامه طباطبایی در تفسیر شریف المیزان در سوره حمد وقتی به تفسیر بسم الله پرداخته به همین مطلب اشاره دارد و می‌فرماید که رحمت انفعال و تاثر ویژه در قلب انسان است نسبت به کسی که چیزی ندارد و نیازمند است و انسان نیاز او را می‌بیند و اگر برای رفع آن اقدام کرد رحمت دارد و اگر این کار را نکرد، رحمت ندارد. از منظر وی روح رحمت اقدام و بخشش برای رفع نیاز دیگران است. پس رحمت الهی یعنی افاضه و اعطای حق تعالی برای موجودات فقیر و محتاج. 

در قرآن کریم فرموده است که رحمت من واسعه است و هر چیزی را فرا می‌گیرد؛ پس رحمت در بین همه اشیاء و پدیده‌ها هست و چیزی در عالم نیست که مشمول رحمت الهی نباشد و حتی این رحمت در جهنم هم وجود دارد؛ و رحمتی وسعت کل شیء. خلقت و رحمت با هم تلازم دارند و از یکدیگر جداناپذیرند. علاوه بر این رحمتی هم وجود دارد که انسان‌هایی که گدایی می‌کنند این رحمت را دریافت می‌کنند؛ خواستنی است و برای کسی است که یکسری آمادگی‌های خاصی پیدا کرده باشد؛ رَبَّنَا لَا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ؛ رحمت در اینجا ویژه است و ما در این فراز دعای سحر چنین رحمتی را می‌طلبیم. البته قانع به رحمت متوسط هم نیستیم بلکه اوسع رحمت الهی را طلب داریم. اللهم انی اسئلک من رحمتک باوسعها. 

رحمت ویژه خدا شامل چه کسانی می‌شود

به تناسب اینکه در آستانه لیالی قدر هستیم مطلبی را ذکر می‌کنم؛ چه کسی می‌تواند از رحمت ویژه الهی بهره و حظی داشته باشد و دعای؛ هب لنا من لدنک رحمة در حق او مستجاب شود؛ علامه طباطبایی در بیانی لطیف فرموده است که در قرآن، رحمت و مغفرت در کنار هم ذکر شده است: غفورُُ رحیم یا در دعای یا علی یا عزیز یا غفور و یا رحیم؛ علامه فرموده از مغفرت باید به رحمت رسید زیرا رحمت الهی مانعی برای تنزل فیض ندارد و امساکی از ناحیه خدا وجود ندارد و مانع در دل خود ما و در ظرفیت ماست و آن گناه و معصیت است و هر کسی به مقداری که بتواند از آمرزش الهی استفاده و توبه و استغفار کند به همان مقدار ظرفیت بیشتر برای گرفتن رحمت الهی را در خود ایجاد می‌کند. پس اول باید رفع مانع به وسیله غفران الهی صورت بگیرد که مصداقی از رحمت الهی است سپس رحمت ویژه الهی را دریافت کند.