نسخه‌های خطی پنهان در گنجینه‌های تاریخی تونس
کتابخانه‌های تونس از جمله کتابخانه دانشگاه‌های الزیتونه، قیروان و کتابخانه‌های خصوصی، طی قرن‌ها فعالیت علمی حاوی تعداد زیادی نسخه خطی هستند.
به گزارش ایکنا به نقل از العربی الجدید، کتابخانه‌های تونس به لطف قرن‌ها فعالیت علمی و فکری در مؤسساتی مانند دانشگاه‌های الزیتونه، قیروان و کتابخانه‌های خصوصی جزایر جربه و سایر مراکز، حاوی تعداد زیادی نسخه خطی هستند. با این حال، با توجه به کاهش تعداد انتشارات در این زمینه و کندی کار بر روی آثار چند جلدی، حوزه تحقیق در زمینه نسخ خطی برای مؤسسات فرهنگی و دانشگاهی و انتشاراتی‌ها جذاب به نظر نمی‌رسد.
بیشتر بخوانید
نمونه‌ای از این مورد، نسخه خطی «الکتاب الباشی» است که توسط حموده بن عبدالعزیز مورخ و ادیب قرن هجدهم نوشته شده است. نسخه کامل این نسخه خطی در 20 سپتامبر امسال، پس از انتظار طولانی، توسط مجتمع کتاب الاطرش، تحت نظارت نادیا بوسعیدی بن جبر، پژوهشگر و استاد دانشگاه، منتشر شد. این انتشارات تونسی بخش اول را در سال 1970 با ویرایش محمد ماضور منتشر کرد. اما این پروژه به دلیل عدم انتشار بخش دوم اثر که کم اهمیت‌تر از نسخه قبلی خود نیست، ناقص ماند.
خزانه‌های کتابخانه‌های تونس
حفظ بخش بزرگی از ثروت نسخه‌های خطی تونس به دلیل فهرست‌بندی و مستندسازی انجام شده توسط محمد محفوظ در کتاب «زندگینامه نویسندگان تونسی» (۱۹۹۴) و حسن حسنی عبدالوهاب در «کتاب زندگی در تألیفات تونسی» است. این دو اثر، پایه و اساس ظهور اولیه مؤسسه کتابخانه ملی را از سال ۱۸۸۵ تشکیل دادند که در حفاظت و گردآوری بخش قابل توجهی از این میراث موفق بود. به لطف آزمایشگاه ملی مرمت و نگهداری نسخ خطی در شهر رقاده، پروژه‌های حفاظت و مرمت نسخ خطی آغاز شد.
با این حال، این تلاش‌ها ضعف روند عملیات پژوهش یا حداقل کاهش آن در مقایسه با دوره‌های قبل را که در دهه‌های 1960 و 1970 به اوج خود رسید، پنهان نمی‌کند. در این دوره، تعدادی از تألیفات اساسی در فقه، تاریخ و شعر مورد بررسی قرار گرفت، از جمله «اعلام الاعیان لتخفیفات الشرع عن العبید و الصبیان» نوشته احمد برناز (قرن هفدهم)، دیوان الورغی (قرن هجدهم) و «اتحاف اهل الزمان فی اخبار ملوک تونس و عهد الامان» نوشته ابن ابی الضیاف (قرن نوزدهم)، و همچنین آثار دیگر، توسط تعدادی از مورخان، ادیبان و فرهیختگانی مانند محمد الطاهر بن عاشور و رشاد الامام.
نکته قابل توجه در این دوره این است که این تلاش‌ها به صورت انفرادی یا تصادفی صورت نگرفت، بلکه به عنوان بخشی از یک تلاش سازمان‌یافته و از پیش برنامه‌ریزی‌شده توسط مؤسساتی که عمدتاً وابسته به دولت بودند، انجام شد. از جمله پروژه «مجموعه نسخ خطی نفیس» است که توسط انتشارات تونس منتشر شد. این همان مجموعه‌ای است که بخش اول کتاب الباشی در ضمن آن منتشر شد. با این حال، این شتاب بعداً به دلیل پایان پروژه‌های بزرگ فرهنگی و تعطیلی انتشارات کاهش یافت.
این به معنای پایان جنبش تحقیقاتی این مؤسسات نبود. بلکه این نقش، به‌ویژه با ورود مؤسسات جدید به این عرصه، ادامه یافت. از جمله بنیاد ادبیات، علوم و فنون بیت الحکمه، کتابخانه ملی و بنیاد نسخ خطی امام مالک.
شاید قابل توجه‌ترین دستاورد در این دوره، تحقیقات جامع و گسترده در مورد اثر نویسنده برجسته ابن خلدون، که به اختصار با عنوان کتاب العبر یا تاریخ ابن خلدون شناخته می‌شود، و مقدمه معروف آن باشد. در این تحقیق ده‌ها محقق مشارکت داشته و توسط ابراهیم شبوح نظارت می‌شد. این امر منجر به مهمترین تحقیقات علمی در مورد اثری شد که ارزش علمی و تاریخی آن از مرزهای تونس فراتر می‌رود.
در همین حال، کتابخانه ملی در تحقیق در مورد نسخه‌های خطی نادر در موضوعات مهم سرمایه‌گذاری کرده است. از جمله تحقیق در مورد رمان «حیله و عشق»، که اولین رمانی است که در سال ۱۹۱۶ توسط یعقوب شمله به زبان عربی محاوره‌ای تونسی نوشته شده است. با این حال، همه موارد فوق نمونه‌های منتخب از یک کار مستمر نیستند، بلکه نمونه‌هایی از تجربیات متعدد هستند، و البته نقش نهادهای مسئول در آنها را نیز نباید نادیده گرفت.
فهرست‌بندی نسخه‌های خطی
عبدالوهاب دخلی در پژوهش خود با عنوان «سهم تونس در بررسی میراث نسخ خطی»، به ناتوانی در فهرست‌بندی دقیق نسخ خطی به دلیل پراکندگی آنها در بین مؤسسات مذکور و برخی مؤسسات دانشگاهی، مانند دانشگاه الزیتونه که در بررسی نسخ خطی مذهبی تخصص دارد، اشاره می‌کند. نتیجه این است که تعدادی از این تحقیقات در قفسه‌های این مؤسسات دانشگاهی باقی می‌مانند.
درست است که برخی از این تحقیقات، با توجه به پیشرفت‌های علمی یا کشف نسخه‌های جدید از آثار اصلی، بینش‌های جدیدی ارائه می‌دهند. این مورد در مورد کشف نسخه خطی جدیدی از یک متن تاریخی باستانی، با عنوان «معالم الایمان فی معرفة اهل القیروان» (نشانه‌های ایمان در شناخت مردم قیروان) نوشته دباغ القیروانی صدق می‌کند. این کشف برخی از نتیجه‌گیری‌های این اثر را مورد بازنگری قرار داده است.
تلاش‌های فردی
در مقابل، پدیده پروژه‌های تحقیقاتی انفرادی در حال ظهور است که توسط محققان تازه‌کار یا متخصص، اغلب با هزینه شخصی خودشان انجام می‌شود.
شاید برجسته‌ترین کار در این زمینه، تحقیق در مورد یک متن تاریخی با موضوع آغاز تجدد در تونس طی قرن نوزدهم است، با عنوان «العقد المنضد فی اخبار المشیر الباشا احمد» (گردنبند مرتب در احوالات مارشال پاشا احمد) نوشته شیخ محمد بن سلامه است که سال گذشته توسط احمد الطویلی منتشر شد. با این حال، این تلاش‌ها به رسمیت شناخته نشده یا مورد تشویق رسمی قرار نمی‌گیرند، به طوری که تحقیق نسخه خطی در فهرست جوایز ارائه شده در رویدادهای فرهنگی رسمی مانند نمایشگاه‌های کتاب وجود ندارد.
بنابراین، تحقیقات فردی، حتی برای انتشارات خصوصی، با توجه به فقدان انگیزه‌ها، لزوماً دلگرم‌کننده نیست. تنها تعداد کمی از ناشران مایل به انجام و سرمایه‌گذاری برای چنین کارهایی هستند.
ترجمه گزارش از فرشته صدیقی
انتهای پیام
