مکتب زینبی؛ سرچشمه الهام برای خلق آثار هنری متعهد و معناگرا
مجید نجاتی معتقد است؛ حضرت زینب(س) شخصیتی چندوجهی است که از بلاغت و سخنوری تا کنشگری اجتماعی و صبر در برابر بحران، ظرفیت بالایی برای بازنمایی هنری دارد. بازنمایی صحیح از ایشان نیازمند توازن میان واقع‌گرایی تاریخی و خلاقیت هنری است تا اثر گرفتار شعارزدگی نشود.
حضرت زینب(س) به عنوان یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ اسلام، همواره محور توجه محققان و هنرمندان بوده است. وجه تمایز ایشان با بسیاری از زنان آن دوران، حضور فعال اجتماعی و سیاسی و همزمان پایبندی به فضایل اخلاقی و معنوی است. این ویژگی‌ها امکان بازنمایی شخصیت ایشان در آثار سینمایی، تلویزیونی و سایر رسانه‌ها را به گونه‌ای فراهم می‌کند که مخاطب امروز بتواند با ابعاد مختلف شخصیت حضرت زینب(س) آشنا شود و از آموزه‌های تاریخی و تربیتی بهره‌مند شود.
یکی از شاخص‌ترین وجوه شخصیت حضرت زینب(س)، توانایی بی‌نظیر ایشان در سخنوری، فصاحت و بلاغت و تبیین حرکت حضرت حسین(ع) است. این وجه نه تنها در اسناد تاریخی برجسته شده، بلکه ظرفیت بالایی برای ارائه پیام‌های فرهنگی و تربیتی در قالب رسانه دارد. از این رو هنرمندان و تولیدکنندگان محتوا می‌توانند با تمرکز بر این بعد از شخصیت، آثار غنی و آموزنده‌ای خلق کنند که هم الهام‌بخش باشد و هم آموزنده.
بازنمایی شخصیت حضرت زینب(س) در رسانه‌های مختلف نیازمند هوشمندی و انتخاب درست مدیوم است. بخشی از زندگی ایشان که جنبه‌های اجتماعی و سیاسی دارد، بهتر است در سینما و تلویزیون روایت شود، در حالی که وجوه اخلاقی و تربیتی ممکن است در قالب کتاب، انیمیشن یا آثار صوتی برای مخاطب کودک و نوجوان جذاب‌تر باشد. این برنامه‌ریزی هوشمندانه، امکان انتقال پیام‌های متنوع تربیتی، اخلاقی و تاریخی را فراهم می‌کند.
ایکنا پیرامون این موضوع با مجید نجاتی، پژوهشگر رسانه، «دانشیار گروه ارتباطات، روزنامه‌نگاری و رسانه دانشکده علوم اجتماعی، ارتباطات و رسانه دانشگاه آزاد اسلامی و مؤلف کتاب «بررسی چالشی‌های ایجاد و گسترش داستان‌سرایی فرارسانه ای در تولیدات رسانه‌ای ایران» گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه با آن همراه می‌شویم.
ایکنا – حضرت زینب(س) به عنوان یک شخصیت تاریخی و دینی، چه وجوه و ابعاد شخصیتی دارند که بیشترین ظرفیت را برای بازنمایی در آثار سینمایی و تلویزیونی داشته باشد؟
در بررسی تاریخی و منابع موجود، مهم‌ترین وجه شخصیتی حضرت زینب(س) توانمندی ایشان در سخنوری، خطابه و بلاغت است. ایشان توانستند حرکت‌ها و اهداف امام حسین(ع) را با زبانی روشن و تأثیرگذار برای مردم بازنمایی کنند و این وجه، به تعبیر امروزی، نوعی تبیین و کارکرد رسانه‌ای دارد. این وجوه، به‌خصوص در متون تاریخی که به دست ما رسیده، از برجسته‌ترین و ماندگارترین ویژگی‌های شخصیت ایشان محسوب می‌شود و به همین دلیل ظرفیت بالایی برای استفاده در تولیدات فرهنگی و رسانه‌ای دارد. علاوه بر وجه سخنوری، حضور فعال و کنشگری اجتماعی حضرت زینب(س) نیز قابل توجه است. برخلاف تصویر رایج از زنان در تاریخ اسلام که غالباً خانه‌نشین و منفعل معرفی می‌شوند، ایشان در عرصه اجتماعی حضور داشتند، سخنرانی می‌کردند و با مردم تعامل داشتند. این ویژگی‌ها نه‌تنها به غنای روایت تاریخی کمک می‌کند، بلکه امکان خلق آثار جذاب و پرمحتوا برای مخاطب امروز را فراهم می‌آورد.
همچنین جنبه‌های هنری و فرهنگی همچون شعر و شاعری و شب‌نشینی‌های ادبی ایشان نیز قابل توجه است. این وجوه می‌تواند در ترکیب با روایت تاریخی و شخصیت‌پردازی مدرن، فضایی متفاوت و جذاب برای تولیدکنندگان آثار نمایشی ایجاد کند. بنابراین، ظرفیت بازنمایی حضرت زینب(س) تنها محدود به شجاعت و فعالیت سیاسی نیست، بلکه طیف وسیعی از ابعاد اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی را شامل می‌شود که هر کدام می‌تواند محور یک اثر مستقل یا بخشی از یک روایت جامع باشد.
ایکنا – با توجه به اینکه تولیدکنندگان رسانه‌ای با حساسیت‌های دینی و تاریخی مواجه هستند، چه استراتژی را برای تعادل در نمایش بین ابعاد شخصیتی حضرت زینب(س) پیشنهاد می‌کنید؟
بررسی‌ها نشان می‌دهد که تعدد آثار با تمرکز بر وجوه مختلف شخصیت می‌تواند تأثیرگذاری بالایی داشته باشد. هر رسانه، با توجه به ظرفیت خود، می‌تواند یکی از ابعاد شخصیت حضرت زینب(س) را برجسته کند؛ مثلاً سینما می‌تواند به عظمت تاریخی و شجاعت سیاسی ایشان بپردازد و تئاتر می‌تواند جنبه‌های اخلاقی و تربیتی را بازنمایی کند. این تنوع باعث می‌شود مخاطب با ابعاد گوناگون شخصیت آشنا شود و برداشت جامعی از ایشان پیدا کند. پرداختن به ابعاد اخلاقی و تربیتی یا سیاسی، نباید به گونه‌ای باشد که اثر گرفتار افراط یا تفریط شود. اگر تولیدکنندگان بخواهند تمام جزئیات تاریخی و اخلاقی را در یک اثر گنجانده و همه روایت‌ها را به صورت یکجا نشان دهند، اثر دچار کلیشه و شعارزدگی خواهد شد. بهتر است هر اثر، با تمرکز محدود و هدفمند، یکی از وجوه شخصیت را به‌طور عمیق و جذاب روایت کند تا مخاطب ارتباط نزدیک‌تری برقرار کند.
در بررسی تاریخی و منابع موجود، مهم‌ترین وجه شخصیتی حضرت زینب (س) توانمندی وی در سخنوری، خطابه و بلاغت است
این تنوع آثار نه‌تنها جذابیت رسانه‌ای ایجاد می‌کند، بلکه باعث می‌شود که تعادل بین واقع‌گرایی تاریخی و جذابیت داستانی برقرار شود. هر رسانه با توجه به ویژگی‌های بصری، شنیداری و روایی خود می‌تواند بهترین روش برای بازنمایی یک بعد مشخص از شخصیت را انتخاب کند و در مجموع، مجموعه‌ای از آثار با تمرکزهای متفاوت، تصویر جامع و قابل اتکایی از حضرت زینب (س) به مخاطب ارائه خواهد داد.
ایکنا – همیشه چالش بزرگی بین واقع‌گرایی تاریخی و جذابیت داستانی در آثار نمایشی وجود دارد. به نظر شما، سازندگان می‌توانند در پرداخت به شخصیت‌هایی نظیر حضرت زینب(س) حقایق تاریخی را بدون تحریف و در عین حال با جاذبه سینمایی بازنمایی کنند؟ چه راهکارهایی برای حفظ تعادل بین وفاداری به تاریخ و جذابیت هنری وجود دارد و چه مثال‌هایی می‌توان برای الهام گرفتن ارائه داد؟
تجربه‌های تاریخی و رسانه‌ای نشان می‌دهد که این ترکیب امکان‌پذیر است. وقتی یک شخصیت تاریخی یا معصوم در قالب رسانه بازنمایی می‌شود، می‌توان حقایق تاریخی را با رعایت جزئیات معتبر روایت کرد و در عین حال از ظرفیت‌های رسانه برای جذابیت بصری و احساسی بهره برد. نمونه‌های موفق در سینمای بین‌المللی مانند فیلم «دانکرک» کریستوفر نولان نشان می‌دهد که می‌توان یک شکست تاریخی را به اثر هنری فاخر تبدیل کرد که هم جذابیت سینمایی داشته باشد و هم پیام تاریخی منتقل کند.
در مورد حضرت زینب(س)، این بدان معناست که وقایع عاشورا و دوره اسارت پس از آن می‌تواند با بهره‌گیری از تصاویر بزرگ، صحنه‌های حماسی و عناصر فانتزی ملایم، به گونه‌ای بازنمایی شود که هم عظمت تاریخی حفظ شود و هم برای مخاطب امروز جذاب باشد. این امر مستلزم درک عمیق و اشراف کامل هنرمند به منابع تاریخی و توانمندی در خلق صحنه‌های نمایشی است. نکته کلیدی این است که رسانه می‌تواند لایه‌های مختلف روایت را در کنار هم قرار دهد بدون آنکه تضاد ایجاد شود. ترکیب واقعیت تاریخی با فضاهای سورئال یا استعاری در رسانه‌های تصویری، نه تنها هیچ تناقضی ندارد، بلکه جذابیت و اثرگذاری پیام را افزایش می‌دهد. این روش می‌تواند مخاطب امروز را به تجربه‌ای نزدیک‌تر و همذات‌پنداری واقعی با شخصیت‌ها هدایت کند و ضمن آموزش، ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را نیز منتقل کند.
ایکنا – تمرکز بر دوره اسارت حضرت زینب (س) پس از عاشورا تا چه اندازه می‌تواند پیام‌های اجتماعی و فرهنگی قدرتمندی برای مخاطبان امروز داشته باشد؟
تمرکز بر دوره اسارت پس از عاشورا ظرفیت بالایی برای انتقال پیام‌های اجتماعی و فرهنگی دارد. این دوره نشان‌دهنده ترکیب بی‌نظیر شجاعت، صبر و پایبندی به ارزش‌های معنوی است و مخاطب امروز می‌تواند با مشاهده آن، درس‌های بزرگی از مقاومت، رهبری و مدیریت بحران‌های اجتماعی دریافت کند. این ابعاد شخصیتی را می‌توان به صورت داستانی، تصویری و تعاملی در آثار نمایشی نشان داد تا هم آموزش و هم انگیزه ایجاد شود.
وقایع عاشورا و دوره اسارت پس از آن می‌تواند با بهره‌گیری از تصاویر بزرگ، صحنه‌های حماسی و عناصر فانتزی ملایم، به گونه‌ای بازنمایی شود که هم عظمت تاریخی حفظ شود و هم برای مخاطب امروز جذاب باشد
روایت این دوره می‌تواند با بهره‌گیری از خلاقیت و هوشمندی هنرمند، هم عظمت وقایع تاریخی را حفظ کند و هم جذابیت بصری و روایی ایجاد کند. استفاده از صحنه‌های نمادین و عناصر بصری برجسته، می‌تواند مخاطب را با هیجان و همذات‌پنداری عاطفی همراه کند. به علاوه، توجه به جزئیات رفتاری، اخلاقی و انسانی حضرت زینب(س) باعث می‌شود که شخصیت ایشان باورپذیر و قابل الگوگیری برای نسل جوان باشد. نکته مهم در این رویکرد، اعتماد به هنرمند و آزادی عمل وی در چارچوب اصول تاریخی و اخلاقی است. با این اعتماد، تولیدکنندگان می‌توانند روایت‌هایی خلق کنند که نه‌تنها تصویر واقعی وقایع را منتقل کند، بلکه به مخاطب امکان تجربه و تحلیل مسائل اجتماعی، اخلاقی و انسانی را بدهد. این امر، هم ارزش آموزشی دارد و هم به توسعه فرهنگ رسانه‌ای با کیفیت و قابل احترام کمک می‌کند.
ایکنا – بسیاری از شخصیت‌های تاریخی به دلیل کمبود اطلاعات یا روایت‌های متفاوت، در آثار نمایشی دچار کلیشه می‌شوند. به نظر شما چگونه می‌توان از کلیشه و شعارزدگی دوری کرد و بازنمایی اصیل و جذاب از شخصیت حضرت زینب(س) در آثار نمایشی داشت؟
یکی از روش‌های مؤثر، تمرکز بر یک بعد مشخص از شخصیت و پرداخت عمیق به آن است. وقتی تولیدکننده تمام ابعاد را در یک اثر جای دهد، اثر گرفتار کلیشه و شعارزدگی می‌شود. تمرکز محدود و هدفمند بر یک وجه مشخص، مانند سخنوری، شجاعت یا اخلاقیات حضرت زینب (س)، امکان روایت دقیق و جذاب فراهم می‌کند و همذات‌پنداری مخاطب را افزایش می‌دهد. کاهش حساسیت‌ها با فاصله گرفتن از شخصیت‌های معصوم و ورود به دیگر شخصیت‌ها، از جمله خانواده و خویشاوندان، امکان انعطاف بیشتری در روایت فراهم می‌کند. این کار باعث می‌شود هنرمند بتواند شخصیت را به شکل خاکستری، با جنبه‌های انسانی و واقعی نشان دهد و تضادهای سیاه و سفید مطلق را از بین ببرد. تجربه سینمای دفاع مقدس نیز نشان داده که چنین رویکردی باعث نزدیکی بیشتر مخاطب به شخصیت‌ها می‌شود.
اعتماد متقابل بین هنرمند، حاکمیت و مخاطب نیز نقش مهمی دارد. اگر هنرمند بداند که آزادی عمل برای تصویرسازی خلاقانه دارد و مخاطب نیز مطمئن باشد که هدف بازنمایی درست است، می‌توان آثار فاخر، جذاب و با اصالت تولید کرد. این ترکیب اعتماد و تمرکز، کلید بازنمایی اصیل شخصیت‌های تاریخی مانند حضرت زینب (س) است.
ایکنا – حضرت زینب (س) همزمان با حضور فعال در عرصه اجتماعی و سیاسی، با صبر و پایداری معنوی شناخته می‌شوند. چگونه می‌توان این همزیستی بین سیاست و معنویت را در قالب تصویری و اثر نمایشی ارائه داد؟
ابتدا باید مشخص شود که کدام جنبه شخصیت و چه وضعیت تاریخی قرار است بازنمایی شود. برخی سجایای اخلاقی و معنوی ممکن است در رسانه تصویری قابل نمایش نباشند و نیازمند مدیای دیگر مانند کتاب صوتی یا پادکست هستند. از طرف دیگر، وقایع تاریخی با رخدادهای ملموس، مانند جنگ‌ها یا سخنرانی‌ها، با ظرفیت سینما و تلویزیون قابل بازنمایی هستند. انتخاب رسانه مناسب، کلید بازنمایی موفق است.
ترکیب هوشمندانه رسانه و محتوا، امکان برجسته کردن هر بعد از شخصیت را فراهم می‌کند. اگر هنرمند بخواهد وجه اخلاقی و معنوی را نشان دهد، ممکن است روایت داستانی یا انیمیشن کوتاه برای کودکان یا نوجوانان مؤثرتر باشد. در مقابل، وقایع تاریخی و سیاسی با جزئیات ملموس، سینما و سریال بهترین مدیوم برای انتقال پیام و جذابیت بصری هستند. برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دقیق، همراه با شناخت منابع تاریخی و ظرفیت‌های رسانه‌ای، به تولیدکنندگان کمک می‌کند تا هم سیاست و هم معنویت را همزمان و متوازن بازنمایی کنند. چنین رویکردی، نه تنها اصالت تاریخی را حفظ می‌کند، بلکه جذابیت و اثرگذاری روایت را افزایش می‌دهد و مخاطب را با شخصیت حضرت زینب (س) همذات‌پنداری می‌کند.
ایکنا – برای معرفی حضرت زینب(س) به مخاطب کودک، چه نوع داستان‌پردازی و روایت‌سازی مناسب است و چه پیام‌های تربیتی در آثار این حوزه می‌تواند برجسته شود؟ با توجه به حساسیت‌های سنی و سطح فهم مخاطب، چه رویکردهایی می‌تواند هم آموزنده و هم جذاب باشد؟
داستان‌پردازی برای مخاطب کودک نیازمند ساده‌سازی و انتخاب وقایع مناسب با سن است. نکته مهم، تمرکز بر کنشگری، اخلاقیات و رفتارهای انسانی شخصیت‌هاست. وقایع خشن یا سیاسی پیچیده باید به شکل استعاری یا داستانک‌های کوتاه و ملموس ارائه شود. برای مثال، روایت‌های کوتاه و آموزنده درباره تعامل حضرت زینب(س) با مردم و همراهی با خانواده، می‌تواند جذاب و آموزنده باشد. ترکیب داستانک‌های آموزنده از زندگی حضرت زینب(س) و سایر شخصیت‌های تاریخی، جذابیت کودکانه ایجاد می‌کند و در عین حال پیام‌های تربیتی را منتقل می‌کند. انتخاب داستان‌هایی که کنشگری، شجاعت، اخلاق و همکاری را برجسته کنند، زمینه‌ساز پرورش کودکانی با درک عمیق‌تر از تاریخ و اخلاقیات خواهد بود.
برخی سجایای اخلاقی و معنوی ممکن است در رسانه تصویری قابل نمایش نباشند و نیازمند مدیای دیگر مانند کتاب صوتی یا پادکست هستند
همکاری محققان تاریخی و نویسندگان حوزه کودک و نوجوان، کلید موفقیت در این زمینه است. آنها می‌توانند با بررسی وقایع مناسب و جذاب، محتواهایی تولید کنند که هم صحیح و مستند باشد و هم از نظر بصری و داستانی برای کودکان و نوجوانان جذاب باشد. این کار می‌تواند زمینه‌ای برای آشنایی نسل جدید با ابعاد شخصیتی حضرت زینب (س) ایجاد کند و پیام‌های تربیتی ماندگاری ارائه دهد.
ایکنا – در شرایط امروز که بحث آزادی و فعالیت زنان اهمیت ویژه دارد، آیا بازنمایی شخصیت حضرت زینب(س) به عنوان الگویی برای نسل جوان، خصوصاً نسل زد و آلفا، امکان‌پذیر است؟
این امر کاملاً امکان‌پذیر است و تاریخ اسلام نمونه‌های زیادی برای الگوسازی ارائه می‌دهد. حضور فعال، کنشگری اجتماعی، مدیریت بحران‌ها و بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی، بخشی از وجوه برجسته شخصیت حضرت زینب(س) و سایر بانوان تاریخ اسلام است. این ویژگی‌ها نشان می‌دهد که زنان می‌توانند هم فعال باشند و هم حیا و عفاف خود را حفظ کنند. تحلیل زندگی شخصیت‌های تاریخی و معاصر، مانند حضور بانوان در کنار شهید دکتر بهشتی و دیگر پیشگامان انقلاب اسلامی، نشان می‌دهد که کنشگری زنان در عرصه اجتماعی و سیاسی سابقه تاریخی و دینی دارد. نمایش چنین الگوهایی در آثار نمایشی می‌تواند جوانان و بانوان امروز را ترغیب کند تا فعال و مسئولیت‌پذیر باشند، بدون آنکه ارزش‌های اخلاقی و معنوی خود را از دست دهند.
کلید موفقیت در بازنمایی این الگوها، غلبه بر نگاه‌های قشری و ایجاد تعادل بین فعالیت اجتماعی و ارزش‌های اخلاقی است. اگر آثار نمایشی با دقت و هوشمندی تولید شوند، حضرت زینب(س) و سایر بانوان بزرگ تاریخ اسلام می‌توانند به نمادهای قابل الگوگیری برای نسل‌های جدید تبدیل شوند و پیامی ماندگار از شجاعت، هوشمندی، اخلاق و پایبندی به ارزش‌ها منتقل کنند.
گفت‌وگو از داوود کنشلو
انتهای پیام
