خاندان صدق؛ پیوند صداقت با رسالت، علم و نقل حدیث در سنت اسلامی

به گزارش ایکنا، کانون فرهنگی رسالت در دوره پاییز خود میزبان نشست «خاندان صدق» است. این رویداد، روایتی نو از احادیث نبوی به بیان مجید معارف، حدیث‌شناس و استاد الهیات دانشگاه تهران است که با هدف واکاوی احادیث نبوی متناسب با نیازهای امروزی ما در زندگی و جامعه در یکشنبه اول هر ماه به صورت حضوری و مجازی برگزار می‌شود.

این استاد دانشگاه در این نشست با تمرکز بر موضوع «خاندان صدق» به تحلیل قرآنی، روایی و تاریخی این تعبیر پرداخت و ضمن معرفی دو مصداق برای آن، جایگاه اهل‌ بیت پیامبر و خاندان‌های محدثان شیعی همچون خاندان ابن‌بابویه را تشریح کرد.

معارف در آغاز سخنان خود با درود بر حاضران و سپاس از برگزارکنندگان، عنوان نشست «خاندان صدق» را دارای ایهام دانست که می‌تواند به دو معنا تفسیر شود:

نخست خاندان رسالت که قرآن آنان را در زمره «صادقان» معرفی کرده است و دوم خاندان‌هایی که در تاریخ حدیث به صداقت علمی و نقل راستین روایت شهره‌اند.

خاندان صدق به معنای خاندان رسالت

معارف با استناد به آیه 119 سوره توبه «کونوا مع الصادقین» تصریح کرد مراد از «صادقین» در تفاسیر نبوی و امامی، اهل‌ بیت پیامبر(ص) هستند.

معنای نخست، استاد معارف آیه‌ ۱۱۹ سوره‌ی توبه را محور بحث قرار داد: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَکُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» است. 

او با یادآوری روایات تفسیرى از امام باقر و امام رضا(ع) تأکید کرد که مراد از «صادقین» اهل‌ بیت پیامبرند؛ کسانی که در ایمان، اخلاق و عمل با راستی زیسته‌اند. روایت بریده بن معاویه عجلى از امام باقر(ع) درباره‌ تفسیر این آیه را شاهد این معنا دانست: «ایانا عنی الله»؛ یعنی «مراد خدا در این آیه، ما هستیم».

معارف در ادامه به جایگاه امام علی(ع) به‌ عنوان مصداق بارز صداقت اشاره کرد و آیه‌ «رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللّهَ عَلَیْه» را شاهد آورد که در روایات به حمزه سیدالشهدا و علی بن ابی‌طالب(ع) تطبیق شده است. از دید وی، علی(ع) نمونه‌ی انسانی است که هرگز در ایمان و پیمان خود با خدا تزلزل نشان نداد و صراط صدق را تا شهادت پیمود.

وی افزود: در قرآن، صدق مفهومی فراتر از راست‌گویی دارد و شامل خلوص در نیت و هماهنگی میان قول و عمل می‌شود؛ همان‌ که امام علی(ع) فرمود: «العالم من صدق قولُه فعلَه» یعنی عالم راستین کسی است که گفتارش با کردارش تصدیق شود.

بر این اساس، صداقت شرط علم دینی است و پیوندی مستقیم با خشیت الهی دارد؛ چنان‌ که قرآن می‌فرماید: «إِنَّمَا یَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ» یعنی: تنها عالمان صادق‌اند که ظرفیت دریافت خشیت واقعی را دارند، زیرا علم در آنان به عمل منتهی می‌شود.

وی با نقل روایات از منابعی چون کافی کلینی و سخنان امام باقر و امام رضا(ع) نشان داد که صداقت در قرآن تنها به معنای راست‌گویی نیست، بلکه به مرتبه خلوص در ایمان و عمل بازمی‌گردد.

او با یادکرد از رجال نیک‌نامی چون حمزه سیدالشهدا(ع) و امیرالمؤمنین علی(ع)، افزود: «علی(ع) نماد کامل صدق است؛ از ایمان و جهاد تا وفاداری به پیمان الهی  همه در وجود او به تمام معنا تحقق یافته است.»

این استاد دانشگاه سپس مفهوم صدق را با مقام علم و خشیت الهی پیوند زد و با نقل حدیثی از امام علی(ع) گفت: عالم واقعی کسی است که گفتارش با رفتارش تصدیق شود و اگر فعل انسان گفتارش را تأیید نکند، او جاهل است نه عالم.

به گفته وی، صداقت اساس علم دینی است و حتی در تعریف عدالت راوی حدیث، صداقت جایگزین سخت‌گیری‌های فقهی شد؛ چنانکه شیخ طوسی نخستین کسی بود که عدالت راوی را مساوی با راست‌گویی دانست، و این امر سبب گسترده‌تر شدن دایره راویان موثق گردید.

خاندان صدق به معنای خاندان‌های حدیثی

معارف در ادامه از منظر تاریخ حدیث به «خاندان‌های صدق» پرداخت و گفت: خانواده‌هایی که نسل در نسل محدث و حامل روایت بوده‌اند مانند خاندان اعین در کوفه و خاندان اشعری در قم را  و خاندان ابن‌بابویه،  که از قرن سوم تا ششم هجری منشأ آثار بزرگ در حدیث شیعه شدند.

وی خاندان‌های معروف چون زراره و خاندان اعین در کوفه و خاندان اشعری در قم را نام برد و گفت این خانواده‌ها ده‌ها محدث را در طول قرون دوم تا چهارم هجری به جامعه‌ شیعه عرضه کردند. سپس به خاندان ابن‌بابویه اشاره کرد و توضیح داد:

خاندان ابن‌بابویه نمونه‌ درخشان این بیوتات حدیثی است؛ که از علی بن حسین بن بابویه در قرن سوم آغاز و تا شیخ منتجب‌الدین در قرن ششم استمرار دارد. از میان آن‌ها شیخ صدوق، رئیس المحدثین، چهره‌ای یگانه در تاریخ اسلام است.

وی ضمن مرور شجره این خاندان و گفت: شیخ صدوق، رئیس المحدثین، ستاره درخشان این دودمان است؛ مردی که سه ویژگی ممتاز دارد: کثرت سفرهای علمی، تعدد استادان، و فراوانی آثار و تألیفات. 

شیخ صدوق؛ چهره محوری خاندان صدق

معارف با جزئیات، زندگی علمی و آثار شیخ صدوق را شرح داد و گفت او سه ویژگی ممتاز دارد:

کثرت سفرهای علمی که سبب شد شیخ صدوق برای اخذ حدیث، از قم تا ری، نیشابور، بغداد، سرخس، مکه و مدینه سفر کرد و از استادان شیعه و حتی اهل سنت بهره گرفت.

کثرت استادان که بنا بر بررسی آیت‌الله ربانی شیرازی، شیخ صدوق بیش از ۲۵۰ استاد داشت، که حدود ۱۰ تا ۱۵ نفرشان از محدثان اهل سنت بودند؛ از جمله سلیمان بن احمد طبرانی صاحب معاجم ثلاثه.

کثرت تألیفات که سبب شد شیخ حدود ۳۰۰ کتاب نگاشت که شیخ طوسی و نجاشی بخشی از آن‌ها را معرفی کرده‌اند. از میان آثار حفظ‌شده، بیست عنوان همچون من لا یحضره الفقیه، خصال، معانی‌الاخبار، و کمال‌الدین از ستون‌های اصلی میراث حدیثی شیعه‌اند.

معارف تأکید کرد که صدوق در آثار خود علاوه بر احادیث امامی، روایات نبوی اهل سنت را نیز پس از بررسی محتوایی نقل کرده و از دل آنها آموزه‌های اصیل پیامبر اسلام را استخراج نموده است.

وی در این‌باره گفت: شیخ صدوق از معدود علمای شیعه است که مرز گفت‌وگو با سنت نبوی اهل سنت را به رسمیت شناخت و با معیارهای امامی، روایات صحیح آنان را پذیرفت. 

معارف توضیح داد که شیخ صدوق برای دستیابی به حدیث، سفرهای متعددی از قم تا ری، نیشابور، بغداد، سرخس و ماوراءالنهر انجام داد و با مشایخ شیعه و اهل سنت ارتباط علمی داشت. وی به نقل از ربانی شیرازی گفت که صدوق بیش از ۲۵۰ استاد شناخته‌شده داشت و حتی با محدث نامدار سنی، طبرانی، مکاتبه می‌کرد.

در ادامه معارف از آثار گسترده شیخ صدوق یاد کرد که شمار آن به حدود ۳۰۰ عنوان می‌رسد و گفت: از میان آن‌ها ۲۰ اثر اصلی باقی مانده که پایه‌های بنیادین دانش حدیث شیعه را شکل می‌دهد.

وی کتاب‌های مهمی چون «من لا یحضره الفقیه»، «خصال» و «معانی‌الاخبار» را سرمایه‌های حدیثی دانست که در بردارنده روایات نبوی و امامی‌اند و فرصت آشنایی با سنت پیامبر اسلام را برای جامعه شیعه فراهم کرده‌اند.

وی با اشاره به تفاوت منابع دینی، گفت: ائمه اطهار حافظان کتاب و سنت‌اند، و روایات ایشان بازخوانی همان سنت پیامبر است.

او محور پژوهش‌های خود را دستیابی به سنت نبوی از دو کانال دانست و گفت: روایت اهل‌ بیت(ع) به عنوان بازخوانی مستقیم سنت رسول‌الله و روایات نبوی اهل سنت که پس از نقد رجالی و محتوایی می‌توانند بازمانده‌های صادق از سنت پیامبر باشند. برای تأیید این نگاه، وی نمونه‌هایی از احادیث نبوی در کتاب‌های خصال و معانی‌الاخبار را قرائت کرد؛ از جمله حدیثی با مضمون سه حرمت الهی (اسلام، پیامبر و عترت) و حدیث غدیر که به‌صراحت ولایت علی(ع) را تثبیت می‌کند.

وی در پایان صداقت را پیوند میان ایمان و علم دانست و گفت: صدق عالمان راستین و راویان حدیث، نشان داده که خاندان رسالت و خاندان‌های حدیثی در طول تاریخ اسلام، دو جلوه از «خاندان صدق»اند: یکی در میدان ایمان، دیگری در میدان معرفت.