نقد مطالعات غربی در سیره نبوی؛ از طبیعت‌گرایی تا نگاه‌های جدید
سومین نشست علمی "پیامبر اکرم(ص) از منظر خاورشناسان" با حضور اساتید و پژوهشگران برجسته در حوزه مطالعات دینی و قرآن‌شناسی در قم برگزار شد. در این نشست، حجتالاسلام محمدحسن زمانی به بررسی جایگاه ادیان ابراهیمی و پیوندهای میان آنها پرداخت و با اشاره به گرایش غرب به طبیعت‌گرایی، به نقد رویکردهای غربی در تحلیل سیره پیامبر اسلام(ص) پرداخته شد.
به گزارش ایکنا، سومین نشست از سلسله نشست‌های علمی با عنوان «پیامبر اکرم(ص) از منظر خاورشناسان» هشتم آبان ماه به همت انجمن قرآن و مستشرقان حوزه علمیه قم و با همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، انجمن قرآن‌پژوهی، جامعةالمصطفی(ص) و مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابی‌طالب(ع) برگزار شد.حجتالاسلام والمسلمین محمدحسن زمانی؛ رئیس انجمن قرآن و مستشرقان، به ایراد نکاتی درباره جایگاه ادیان ابراهیمی و پیوندهای میان آنها پرداخت.
وی با تأکید بر این که گوهر ادیان آسمانی یکی است و همگی در اصل دین که همان اسلام به معنای تسلیم در برابر خداوند است، اشتراک دارند، اظهار کرد: تفاوت میان این ادیان نه در حقیقت دین، بلکه در شریعت‌ها و احکام جزیی هر دوره است.
زمانی با اشاره به این بنیان مشترک، هم‌سویی و هم‌دلی پیروان ادیان ابراهیمی را نه تنها ممکن، بلکه برای فهم متقابل و گفت‌وگوی سازنده میان سنت‌های الهی ضروری دانست و ابراز امیدواری کرد که چنین نشست‌هایی بتواند زمینه‌ساز تقویت این هم‌گرایی معرفتی و الهیاتی باشد.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص)، گفت: علت اصلی گرایش تفکر غربی به طبیعت‌گرایی و کنارگذاشتن دین، رفتار نادرست و سرکوب‌گرانه کلیسا در قرون وسطی بود؛ نهادی که با دانشمندان و اندیشمندانی که دیدگاه‌های تازه‌ای در علوم طبیعی، فلسفه یا الهیات مطرح می‌کردند، با خشونت برخورد می‌کرد و بسیاری از آنان را شکنجه یا اعدام کرد.
زمانی افزود: در واکنش به این فضای بسته، جریان فکری جدیدی در اروپا شکل گرفت که بر پایه حس‌گرایی و تجربه‌گرایی بنا شد و دین را از حوزه شناخت و علم کنار نهاد. این تجربه تاریخی در غرب، ریشه همان طبیعت‌گرایی است که امروز در روش‌شناسی علوم انسانی و مطالعات دینی غربی دیده می‌شود.
وی یادآوری کرد: در مقابل، اسلام از آغاز بر عقلانیت، تفکر و علم‌آموزی تأکید داشته است؛ چنان که در قرآن کریم بارها انسان به اندیشیدن، مشاهده و فراگیری دانش دعوت شده است. از این رو، در سنت اسلامی، علم و ایمان نه در تعارض، بلکه در تعامل و تکامل با یکدیگرند.
در ادامه حجتالاسلام والمسلمین سیدمحمد سلطانی؛ عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، به ارائه بحث علمی خود با عنوان «آسیب‌شناسی طبیعت‌گرایی در مطالعات سیره‌پژوهی پیامبر اکرم(ص) در آثار خاورشناسان؛ بررسی موردی مسئله رواج مضامین عهدینی در حجاز پیش از اسلام» پرداخت.
وی با اشاره به تعریف و تبیین مفهوم طبیعت‌گرایی با بیان اینکه طبیعت‌گرایی دو گونه اصلی دارد، اظهار کرد: گونه نخست، طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی یا متافیزیکی، مبتنی بر انکار هرگونه موجود یا عامل فراطبیعی است و گونه دوم، طبیعت‌گرایی روش‌شناختی است که بر پایه آن، در فعالیت‌های آکادمیک، تنها به تبیین پدیده‌ها از طریق علل طبیعی بسنده می‌کنند و جنبه‌ای غیرباورمندانه و موقتاً الحادی دارد.
اصول روش تاریخی انتقادی
نویسنده کتاب «تاریخ اسلام در نگاه شرق‌شناسان» سپس به تبیین اصول سه‌گانه روش تاریخی ـ انتقادی ارنست ترولچ پرداخت و آن را اساس رویکرد طبیعت‌گرایانه مطالعات دینی در غرب دانست.
نویسنده کتاب «قرآن و خاورشناسان» در تبیین این اصول سه‌گانه، اضافه کرد: اولین اصل، اصل نقد است یعنی هیچ سند تاریخی نباید بدون بررسی و ارزیابی پذیرفته شود؛ زیرا ممکن است در خدمت گرایش‌های ایدئولوژیک، سیاسی یا دینی قرار گرفته باشد. اصل دیگر، هم‌بستگی یا تلازم علّی است یعنی هر رویداد باید در پیوند با علل پیشین و پیامدهای پسین خود تحلیل شود؛ زیرا تاریخ شبکه‌ای از روابط و علل طبیعی است.
سلطانی با اشاره به اصل همانندی یا قیاس‌پذیری به عنوان اصل سوم، تصریح کرد: تجربه انسان امروز با انسان‌های گذشته تفاوت ماهوی ندارد؛ بنابراین، نباید متون مقدس را به گونه‌ای استثنایی و متفاوت از دیگر متون تاریخی تحلیل کرد.
4 تصویر از مسیح در مطالعات غربی
وی سپس در ادامه، برای نشان دادن زمینه تاریخی این رویکرد در غرب، به چهار تصویر از مسیح در مطالعات غربی اشاره کرد و افزود: تصویر نخست تصویر مسیحِ واقعی تاریخی است که به طور کامل دست‌یافتنی نیست؛ تصویر دوم، تصویر مسیح تاریخی است یعنی آنچه پژوهش تاریخی از زندگی او بازسازی می‌کند؛ تصویر سوم، مسیح بازنمایی شده در متون مقدس(چنان‌که در اناجیل آمده است) و تصویر چهارم، تصویر مسیح الهیاتی کتاب مقدس است که در چارچوب تفسیر دانشمندان از انجیل ترسیم می‌شود.
سلطانی، افزود: پیش از آن‌که رویکرد طبیعت‌گرایانه وارد مطالعات اسلامی و سیره نبوی شود، نخست در حوزه مطالعات مسیح‌شناسی غربی رواج یافت و سپس به حوزه اسلام‌شناسی راه پیدا کرد.
پژوهشگر مطالعات قرآن و خاورشناسان، تأکید کرد بر پایه همین الگو، آثاری چون «قرآن مورخان» و «محمد مورخان» پدید آمده‌اند که در آنها میان «قرآن ایمانی» و «قرآن تاریخی» تمایز نهاده می‌شود.
وی در بخش دیگر سخنان خود با اشاره به پیش‌فرض بنیادین مطالعات آکادمیک غربی، ادعای «بی‌طرفی» و «پیش‌فرض‌نداشتن» را مورد نقد قرار داد و گفت: مطابق ادعای خاورشناسان، خنثی بودن نشانه علمی بودن است، در حالی که رویکرد طبیعت‌گرایانه، خود نوعی پیش‌فرض است. فقدان پیش‌فرض دینی، در واقع نفی پیش‌فرض نیست؛ بلکه نوعی پیش‌فرض سکولار به شمار می‌آید.
سلطانی در این زمینه به سخن اندرو ریپین در کتاب هندبوک مطالعات قرآنی آکسفورد و نیز سخن نیکولای ساینای اشاره و تصریح کرد: ساینای به‌روشنی بیان می‌کند که این تصور که پژوهش غربی بدون پیش‌فرض صورت می‌گیرد، نگاهی ساده‌انگارانه است.
7 پیامد رویکرد طبیعت‌گرایی
در ادامه، وی هفت پیامد اصلی رویکرد طبیعت‌گرایانه در سیره‌پژوهی پیامبر اکرم(ص) را برشمرد و افزود: تقلیل‌گرایی در تبیین پدیده‌ها، ناهماهنگی روش با موضوع، گسست میان الهیات و تاریخ‌نگاری، طرح فرضیه‌های بدون پشتوانه تاریخی، گزینشی‌بودن در انتخاب شواهد، سوق دادن ناخودآگاه پژوهشگر به سوی طبیعت‌گرایی هستی‌شناختی و تقویت کلیشه‌های فرهنگی در افکار عمومی و جایگزینی پیش‌فرض‌ها به جای نتایج علمی هفت محور این بحث را تشکیل می‌دهند.
عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن به مسئله رواج مضامین عهدینی در حجاز پیش از اسلام با دو رویکرد پرداخت و افزود: اولین رویکرد، رویکرد سنتی اسلامی بر عدم آگاهی پیشین پیامبر(ص) از این مضامین تأکید دارد و برای آن به آیات قرآن و سایر شواهد تاریخی استناد می‌کند همچنین دومین رویکرد، فرضیه آگاهی پیشین پیامبر(ص) در میان خاورشناسان است.
سلطانی در جمع‌بندی بحث در پایان اظهار کرد: سیره‌پژوهی در غرب بر این پیش‌فرض استوار است که قرآن متنی انسانی است که در بستر متکثر دوره باستان متأخر شکل گرفته و پیامبر(ص) شخصیتی با توانایی‌های محدود بشری است.
وی ادامه داد: از آن جا که این روش از آغاز بر بشری بودن قرآن بنا نهاده شده است، نتایج به دست آمده، به صورت سوگیرانه تفسیر می‌شود. به‌عبارت دیگر، فرضیه وام‌داری قرآن از سنت‌های دیگر(شبهه‌ی اقتباس) نه نتیجه مطالعات تاریخی ـ انتقادی، بلکه نقطه آغاز و پیش‌فرض آن‌هاست؛ و هدف این مطالعات یافتن منشأ احتمالی مضامین، مسیر انتقال آنها به قرآن و تحلیل تفاوت‌های صورت‌بندی آنها در متن قرآنی است.
در آغاز نشست، دبیر جلسه ضمن خوشامدگویی به استادان، پژوهشگران و حاضران شرکت کننده در این رویداد علمی، هزار و پانصدمین سال میلاد پیامبر گرامی اسلام(ص) را تبریک گفت.
وی با اشاره به حضور شرکت‌کنندگانی از کشورهای نیجریه، سنگال، ساحل عاج، مالی، اوگاندا، گینه و بورکینافاسو، بر بُعد بین‌المللی و گفت‌وگوی علمی میان‌فرهنگی این نشست تأکید کرد.
انتهای پیام
