استاد زنده یا ماشین بیروح؛ عرفان در جهان دیجیتال
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، در نشست علمی «معنویت و چالشهای فرارو در استفاده از هوش مصنوعی» هشدار داد که هوش مصنوعی میتواند انسان را از مسیر معنویت راستین دور کند. او تأکید کرد که معارف نظری رایگان و آسان هوش مصنوعی، جایگزین عرفان عملی، عبادت و هدایت مرشد نمیشود و حتی ممکن است انسان را به مسیر اشتباه سوق دهد.
به گزارش ایکنا، حجتالاسلام والمسلمین سیدمحمود موسوی، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شامگاه سوم دیماه در نشست علمی «معنویت و چالشهای فرارو در استفاده از هوش مصنوعی» با بیان اینکه دانش عرفان بیشترین ارتباط را با معنویت دارد، گفت: ما پیش از آنکه علم و رشتهای به نام فلسفه داشته باشیم ـ به تعبیر ارسطو که فلسفه از حیرت آغاز میشود ـ ابتدا خوانش فلسفی و فلسفهورزی داشتهایم و سپس با ساماندهی آن، مجموعهای منظم به نام فلسفه شکل گرفته است.
وی افزود: معنویت میتواند با عرفان نظری و عملی مرتبط باشد، اما آنچه بیش از همه در حصول معنویت راستین مؤثر است، عرفان عملی، سیر و سلوک و ریاضت علمی و عملی است.
موسوی بیان کرد: تمایز معنویت راستین از معنویت دروغین برای بررسی ارتباط معنویت و هوش مصنوعی امری ضروری است؛ چراکه معنویت راستین ضامن سعادت انسان است، نه معنویتهای دروغین. بنابراین یکی از مسائل اساسی، تمایز قائل شدن میان این دو نوع معنویت است. صحنهگردانان هوش مصنوعی و سرمایهگذاران این عرصه دغدغه معنویت راستین را ندارند و اینکه این بستر را بهصورت رایگان و سهل و آسان در اختیار مردم جهان قرار میدهند، موضوعی است که باید با احتیاط با آن برخورد کرد.
عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه در عرصه حقیقی مشاهده میکنیم طالبان عرفان گاهی طعمه برخی جریانات میشوند، گفت: در بستر هوش مصنوعی نیز بالقوه چنین چالشهایی وجود دارد و گاه طالبان واقعی معنویت و معرفت به سمتی سوق داده میشوند که صحنهگردانان واقعی آن را مدنظر دارند.
وی با بیان اینکه هوش مصنوعی با سرعت بسیار زیادی میتواند تا حدودی به عرفان نظری و این شاخه علمی کمک کند، اظهار کرد: البته در همین زمینه نیز، بر اساس تجربه بنده، هوش مصنوعی در مواردی اطلاعات غیرمعتبر در اختیار مخاطب قرار میدهد؛ بهگونهای که آیه و روایت میسازد، به کتابهایی که وجود ندارند ارجاع میدهد یا از مؤلفانی نام میبرد که وجود خارجی ندارند. اگر استاد خبره و مسلط بر کار پشت دستگاه بنشیند، یک نوع پاسخ دریافت میکند و اگر یک طالب مبتدی پشت دستگاه باشد، اطلاعات و پاسخ متفاوتی خواهد گرفت. بنابراین معرفت حصولی رسمی باید معرفتی صادق، درست، قابل اعتماد و مبتنی بر منابع صحیح باشد و هوش مصنوعی، بسته به نوع کاربر، ممکن است اطلاعات نادرستی در اختیار انسان قرار دهد.
مخاطرات هوش مصنوعی برای عرفان و معنویت
استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: چالش دیگر این است که معرفت نظری برای حصول معنویت، به معنای استکمال نفس، بیشتر نقش زمینهساز و ایجاد انگیزه برای ورود به سیر و سلوک را دارد؛ یعنی عامل پیدایش معنویت راستین و دگرگونی انسان، عرفان عملی، عبادت، نماز شب و امثال آن است. هوش مصنوعی، چون مطالب را بهصورت رایگان در اختیار مخاطب قرار میدهد، زمینهسازی لازم برای عرفان عملی را نیز فراهم نمیکند. برای مثال، گاهی خودِ شخص با زحمت کشیدن و کنار هم قرار دادن گزارههای علمی، تولید معرفت میکند و گاهی فقط از محصول علوم و معارف دیگران استفاده و آن را تحصیل میکند و میان این دو، تفاوت بسیار زیادی وجود دارد.
وی افزود: برای نمونه، کسی که میخواهد ریاضیدان شود، باید خود مسائل را حل کند و فیلسوف نیز صرفاً با خواندن تربیت نمیشود؛ فرایند یادگیری باید با ذهن و ضمیر شخص عجین باشد. بنابراین معنویت راستین نیز در گرو تهذیب، تزکیه، مراقبه و امثال آن است و هوش مصنوعی و این سامانهها هیچگاه نمیتوانند در این مسیر کمکی به انسان بکنند و صرفاً کمک آنها در در اختیار قرار دادن معارف نظری است؛ آن هم معارفی که چون رایگان در اختیار انسان قرار میگیرند، قدر آنها دانسته نمیشود.
موسوی با بیان اینکه هوش مصنوعی به دلیل جاذبهها و افقهای وسیعی که دارد و پیش روی انسان میگشاید، موجب میشود انسان ساعتهای متوالی از آن استفاده کند، اضافه کرد: هوش مصنوعی چنان ضمیر انسان را به خود مشغول میکند و ساعتهای متمادی او را از خواب، خوراک، تحصیل علم، ذکر، مراقبه، نماز و طاعت و امثال آن دور میسازد که در عمل، انسان را نهتنها به معنویت نزدیک نمیکند، بلکه از آن دور نیز میکند. البته بنده معتقد نیستم که این سامانهها واقعاً با چنین هدفی طراحی شدهاند، اما در عمل چنین نتیجهای را نیز به همراه دارند.
غیرقابل اعتمادبودن هوش مصنوعی
وی افزود: کسی که بهصورت حضوری نزد مرشد، استاد و صاحب تجربه انفسی تحت هدایت قرار میگیرد، استاد، چون خود صاحب نفس است و راه را طی کرده و معلم زنده است، میتواند راهنمایی درست ارائه دهد و مانع از بروز مشکلات برای انسان شود. اما هوش مصنوعی، حتی اگر برنامهای برای سیر و سلوک انسان ارائه دهد، صددرصد قابل اعتماد نیست؛ ضمن اینکه هیچ ستاریتی ندارد و وقتی انسان پای سیستم جستوجو میکند، سابقه تمام جستوجوهای او مشخص است.
وی ادامه داد: انسان وقتی با خدا مناجات میکند، همه چیز او برای خدا روشن است، اما خداوند ستاریت دارد و مرشد و استاد معنوی راستین نیز، به دلیل جلوه کامل اسماء الهی، ستاریت دارند و عیب انسان را میپوشانند. اما هوش مصنوعی ستاریت ندارد و بر اساس گذشته انسان، که چهبسا مطلوب هم نبوده، نسخهای به او ارائه میدهد که ممکن است او را به ناکجاآباد ببرد. قطعاً صحنهگردانان هوش مصنوعی از دادههای افراد سوءاستفاده میکنند و تجربه نشان داده است که برخی جوانان پس از چند ساعت استفاده نادرست از هوش مصنوعی دچار آسیب جدی شدهاند.
موسوی تصریح کرد: تجربه بنده نشان میدهد که هوش مصنوعی بسته به نوع طالب و جستوجوگر، معارف را ارائه میدهد و اساساً دغدغه حقیقت، رشد و کمال انسان را ندارد؛ مرشد هدایتیافته کجا و اطلاعاتی که یک ماشین بیروح در اختیار انسان قرار میدهد کجا؟ تفاوت میان این دو، از زمین تا آسمان است.
