به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا) از لرستان، «سرزنش» که در زبان عربی از آن به ملامت، تعییر، عذل و مذمت تعبیر میشود در لغت بهمعنای بدگویی از کسی یا چیزی و یا گفتن بدیهای کسی یا چیزی است.
سرزنش را میتوان به چاقوی دولبهای تشبیه کرد که هم دارای جنبههای مثبت است و هم دارای اثرات منفی؛ از اینرو ضروری است در مرحله نخست، سرزنشهای سازنده و بهجا از سرزنشهای ویرانگر و نابهجا شناخته شده و متمایز شود تا راه استفاده صحیح از این ابزار مشخص گردد.
در سیره و روش معصومین(ع) بیش از آنکه اشخاص مورد سرزنش قرار گیرند، صفتها و شیوههای نادرستی که در شخص یا جامعه مرسوم و شایع میشد، مورد ملامت و سرزنش قرار میگرفت. برای همین در سخنان و کلمات معصومین(ع) بسیار مشاهده میشود که روشها و رفتارهای ناپسند بدون در نظر گرفتن این که چه کسی آن را انجام میدهد، مورد نکوهش واقع شدهاند.
سرزنش از دیدگاه قرآن
خداوند متعال در آیه 22 سوره ابراهیم(ع) میفرماید: «وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ وَمَا کَانَ لِیَ عَلَیْکُم مِّن سُلْطَانٍ إِلاَّ أَن دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلاَ تَلُومُونِی وَلُومُواْ أَنفُسَکُم مَّا أَنَاْ بِمُصْرِخِکُمْ وَمَا أَنتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی کَفَرْتُ بِمَآ أَشْرَکْتُمُونِ مِن قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ؛ و چون کار از کار گذشت [و داورى صورت گرفت] شیطان میگوید در حقیقت خدا به شما وعده داد وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف کردم و مرا بر شما هیچ تسلطى نبود جز اینکه شما را دعوت کردم و اجابتم نمودید پس مرا ملامت نکنید و خود را ملامت کنید من فریادرس شما نیستم و شما هم فریادرس من نیستید من به آنچه پیش از این مرا [در کار خدا] شریک میدانستید کافرم آرى ستمکاران عذابى پردرد خواهند داشت».
سرزنش از دیدگاه ائمهاطهار(ع)
نبی مکرم اسلام درباره سرزنش فرموده است: «روا نیست که مؤمنی به برادر خویش به تندی نظر کند که مایه آزار او شود» و امام علی(ع) نیز در این باره فرموده است: «هیچ ستایندهای، جز پروردگار خود را نستاید و هیچ سرزنشگری، جز خود را سرزنش نکند».
امام باقر(ع) از رسول خدا(ص) روایت میکند که آن حضرت فرمودند: مرد را همین عیب بس است که کارهاى زشت دیگران را بنگرد ولى زشتیهاى خود را مشاهده نکند و یا دیگران را در کارهایى نکوهش کند در حالیکه خود آن کار را انجام میدهد.
روشهای سرزنش
یکی از روشهای صحیح سرزنش، یادآوری کاستیها در خفا و نهان است؛ چراکه سرزنش در حضور دیگران، چه به قصد اصلاح باشد و چه به قصد آزار، به هر ترتیب موجب مخدوش نمودن شخصیت فرد مقابل خواهد شد و این جزء آدابی است که حتی در باب نصیحت دیگران نیز بدان سفارش شده است.
باید توجه داشت که گاهی رفتار غلط شخص یا گروهی موجب ترویج آن رفتار در میان سایر افراد و الگوبرداری از آن میشود؛ از اینرو در برخی موارد سرزنش در میان دیگران و حتی سرزنش گروهی از مردم نیز، ضروری خواهد بود.
سرزنش مخرب
در حقیقت آنچه که موجب تمایز سرزنش صحیح از سرزنش مخرب است، نیت سرزنشکننده میباشد. در سرزنشی که مثبت است و دارای فواید فراوانی است، مقصود سرزنشکننده اصلاح رفتار شخص یا جامعه است و هیچگاه قصد مخدوش کردن چهره شخص یا جامعه را ندارد.
پس میتوان گفت سرزنش در حضور دیگران، سرزنش عجولانه و بدون آگاهی به اشتباه یا درست بودن رفتارها، سرزنش شخصی بهدلیل رفتار اشتباه دیگران، همگی از عملکردهای غلط در نوع سرزنشهاست.
البته سرزنش صحیح نیز اگر بهصورت مکرر و مداوم صورت پذیرد، نه تنها به بهبود رفتار منجر نخواهد شد، بلکه برعکس، موجب لجاجت در ارتکاب به کارهای زشت گذشته و نفرت از رفتارهای صحیح است. بنابراین سرزنشی مؤثر خواهد بود که همراه با تشویقهای مناسب باشد.
وظیفه سرزنشکننده
اگر کسی با سرزنش قصد اصلاح دیگری را دارد، باید به نکاتی که بیان شد، توجه داشته باشد؛ یعنی سعی کند بهدور از چشم دیگران باشد، بداند که عمل فرد مقابل در نظر عقل یا شرع مردود بوده است، بداند که وی عامل این رفتار بوده است نه دیگری و سعی نماید که به او بفهماند که هدفش اصلاح رفتار است، نه تخریب شخصیت. اما اگر کسی به قصد آزار و اذیت به سرزنش دیگران اقدام میکند باید بداند که خداوند به سزای این عملش، در دنیا و آخرت او را مورد سرزنش دیگران قرار خواهد داد.
کسی که دیگری را سرزنش میکند باید در گفتارش راستگو باشد و قصدش دلسوزى و خیرخواهى فرد سرزنششونده باشد و قصد آزار وی را نداشته باشد.
وظایف سرزنش شونده
کسی که دیگری را سرزنش میکند از سه حال خارج نیست؛ در گفتارش راستگوست و در واقع قصدش دلسوزى و خیرخواهى است؛ راستگوست ولى قصد آزار دارد و دروغگوست. در صورت اول سرزنش شونده باید ممنون و سپاسگزار چنین شخصی باشد؛ زیرا ایرادات و عیوبی را که ممکن است از آنها غفلت شود، یادآوری میکند و حتی گاهی ممکن است که رفتار ناپسندی در نزد برخی نیکو دانسته شود، که با سرزنش سازنده، این آگاهی به فرد سرزنش شونده داده میشود که در نگاه خویش تجدیدنظر نماید.
اگر نکوهش کننده به دروغ رفتاری را به کسی نسبت داده است و با این تهمت شروع به سرزنش میکند، در این حال بهتر است کسیکه سرزنش میشود، به جای آماده نمودن خود برای ملامت و نکوهش این شخص، به این نکته بیندیشد که اگر چنین عیبی در او نیست، عیبهای فراوان دیگری در او وجود دارد که خداوند آنها را از اینگونه اشخاص پنهان نموده است و باید شکرگزار خدا باشد که آنها را آگاه به این عیبها و ایرادات ننموده است.
علاوه براین در چنین مواردی شخص سرزنش شونده باید متوجه این نکته باشد که در آخرت به سزای این تهمت، از پاداش خوبیهایی که تهمتزننده داشته به کسی که به دروغ مورد اتهام واقع شده است داده میشود و اگر حسناتی ندارد از آلودگیهای سرزنش شونده پاک شده و در نامه اعمال تهمت زننده نوشته میشود.
پیشگیری از سرزنش
اگر کسی بسیار مورد سرزنش قرار میگیرد و تاب و توان پذیرش سرزنشها را ندارد، برای اینکه خود را از این مسیر نجات دهد، باید از کارها و اعمالی که موجبات سرزنش دیگران را فراهم میآورد فاصله بگیرد.
یکی از راههای مؤثر در ناراحت نشدن از سرزنش دیگران، بریدن طمع از آنان است. اگر کسی چشم طمع به مال یا مقامی که از سوی دیگران به وی خواهد رسید، نداشته باشد، سرزنش چنین شخصی در او بیتأثیر خواهد بود.
قبادیان، دکترای علوم تربیتی در گفتوگو با ایکنا از لرستان، در رابطه با نتایج مخرب سرزنش در زندگی خانوادهها بهویژه زوجین گفت: باید بدانیم که سرزنش کردن بدون دلیل و استدلال و سرزنشی که بیهوده باشد تأثیرات منفی بر زندگی و رابطه زوجین خواهد داشت.
وی با بیان اینکه آرامش لازمه زندگی است، خاطرنشان کرد: سرزنش کردن بهویژه سرزنش کودکان و اگر در جمع باشد تأثیر مخرب دارد و اعتماد به نفس را پایین میآورد.
قبادیان ادامه داد: گاهی یکی از زوجین همسر خود را در برخی مسائل با وجودیکه به هیچوجه در بهوجود آمدن آن مسئله نقشی هم نداشته است مورد سرزنش قرار میدهد که این سرزنش باعث سردی ارتباط بین زوجین خواهد شد.
این روانشناس لرستانی طلاق عاطفی را ناشی از همین سرزنشهای بیمورد و جبههگیریهای بیجای زوجین نسبت به هم دانست و تصریح کرد: طلاق عاطفی که بسیار مخربتر از طلاقی است که در شناسنامه ثبت ومنجر به جدایی کامل زوجین از هم میشود، در بسیاری موارد ناشی از همین سرزنشهاست.
وی با بیان اینکه البته سرزنش هم در برخی موارد سازنده است اما باید موقعیت فرد سرزنش شونده و نحوه سرزنش کاملاً مورد توجه فرد سرزنش کننده قرار بگیرد، خاطرنشان کرد: اگر ضعفی که در وجود یک فرد است همیشه بهعنوان یک سرکوفت و سرزنش مطرح شود معضلاتی را بهوجود میآورد و این سرزنش حتی اگر با هدف اصلاح رفتار باشد به جایگاه واقعی خود نمیرسد و حتی آرامش، صلح و استحکام بنیان خانواده را بر هم میزند.
این دکترای روانشناسی در بیان دیگر آثار مخرب سرزنش اذعان کرد: کسیکه به طعنه، کنایه و سرزنش فرد دیگر را آزار میدهد در همین دنیا خودش نیز به همان مشکل و ایراد مبتلا خواهد شد.
وی گفت: سرزنش زن یا شوهر نسبت به یکدیگر، خانواده را دچار بدبینی میکند و زوجین هر یک احساس میکنند در دل همسر خود جایگاهی ندارند در نتیجه زمینه تردید، بدبینی و سوءظنهای حاد در خانواده ایجاد میشود.
قبادیان با یادآوری اینکه زوجین باید با نگاه محبت و صمیمیت به زندگی نگاه کنند، افزود: لازم است نگاه زوجین نسبت به زندگی یک نگاه مثبت باشد و اگر اطرافیان نسبت به غیبت یکی از زوجین در نزد دیگری اقدام کردند باید زن و شوهر هر یک در چنین مواقعی برای هم یک فرد مطمئن و تکیهگاه باشند.
وی با تاکید بر اینکه سرزنش نباید در ملأ عام باشد، گفت: حتی از خانوادهها انتظار میرود هیچگاه در نزد داماد یا عروس خانواده نسبت به هم بیاحترامی نکنند چراکه این باعث میشود احترام آنها در نزد داماد یا عروس خانواده خدشهدار شود.