تقویت بیداری اسلامی؛ مهم‌ترین مقصود مؤلف «تفسیر نوین»
گروه اندیشه: تفسیر نوین، نوشته محمدتقی شریعتی را نه تنها می‌توان یکی از نخستین تجربه‌های ایرانی در نگاشتن تفسیر عصری دید، بلکه می‌توان سرچشمه‌های افکار فرزند روشنفکر را نزد پدر مفسر یافت.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، محمدتقی شریعتی متولد 1286 در مزینان سبزوار و متوفی 1366 در مشهد است. وی مؤسس کانون نشر حقایق اسلامی بود. هدف این کانون مقابله با شبهاتی بود که حزب توده و هواداران کسروی بر علیه اسلام مطرح می‌ساختند. شریعتی در سال 1346 و توسط دفتر نشر فرهنگ اسلامی به نشر تفسیرش پرداخت.
تفسیر نوین تنها به سور‌ه‌های مکی جزء سی قرآن پرداخته است؛ عنوان تفسیر از آیه 81 سوره واقعه برگرفته شده است. « أَفَبِهَذَا الْحَدِیثِ أَنتُم مُّدْهِنُونَ: آیا شما این سخن را سبک [و سست] میگیرید.» شریعتی می‌گوید که لفظ نوین در واقع فارسی واژه حدیث، در آیه مورد اشاره و به معنای قرآن است.
متن این تفسیر چنانچه در مقدمه اثر ذکر شده، ساده است و در بیان مطالب پیچیده و فنی از فونت دیگری استفاده شده است، تا مخاطب عادی از خواندن این مطالب بی‌نیاز باشد. نگاه کوتاهی به مقدمه این اثر نشان می‌دهد که مفسر به دنبال بیداری اسلامی است.
تبارشناسی تفسیر نوین
مقدمه این تفسیر با بیداری مسلمین آغاز می‌شود و این آغازگاه نشان از سمت و سوی اجتماعی تفسیر دارد. بیداری مسلمین آگاه شدن به وضعیت نامناسبی است که در آن قرار دارند و یادآوری تاریخ باشکوهی است که داشته‌اند. شریعتی معتقد است «خوشبختانه ملل اسلامی از خواب غفلتى که مانند خواب اصحاب کهف چند قرن بطول انجامید بتدریج بیدار مى‌شوند و در سراسر کشورهاى اسلامى تحولى فکرى و جنبشى امیدبخش پدید آمده است و این تحول فکرى در بسیارى از ممالک منشأ تحولات اجتماعى شده و حتى در بعضى از کشورها مانند الجزائر بقیام مسلحانه بر ضد دشمنان اسلام و مسلمین منجر گشته و با طرد استعمار و ریشه‌کن کردن نفوذ بیگانه به نتیجۀ مطلوب رسیده است.» (شریعتی، محمد تقی، تفسیر نوین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص1)
اشاره به سید جمال‌الدین اسدآبادی و شیخ محمد عبده در مقدمه در واقع ارجاع به تباری است که مفسر آن را پذیرفته است. تفسیر نوین چنانچه خود معتقد است «در راه دانشمندانی بصیر و مصلحانی مخلص و مجاهد» قرار دارد که «با تحمل ضررها و احتمال خطرها کوشیده‌اند تا افکار و عقول مردم را روشن سازند و سر ترقیات سریع و عجیب مسلمین صدر اسلام و علل و موجبات انحطاط کنونی آن را تشخیص و توضیح دهند.» (همان)
بازگشت به قرآن، دوای درد مسلمانان
«منشأ اصلى تمدن عظیم اسلامى و موجب ترقیات مادى و معنوى و سیادت برى و بحرى و فتوحات سریع مسلمین در خاور و باختر قرآن بود.» (همان، ص2) درد مسلمین دوری از قرآن است و درمان رجوع به آن. شریعتی معقتد است که «باید بقرآن پناه برد». او به مانند تبار نظری‌اش، یعنی دانشمندان دلسوز و مجاهد از سیدجمال تا سیدقطب، می‌کوشد نشان دهد مسلمانان از هنگامی روزگاری نامساعد یافتند که اندیشه اسلامی و حقایق قرآنی را با فلسفه‌های بیگانه در‌آمیختند. در تفسیر نوین می‌خوانیم که علت پیشرفت غرب در دوره جدید آشنایی با قرآن و رهایی خرافات قرون وسطی بود.
عدم کفایت علم و ضرورت گرایش به اسلام
محمدتقی شریعتی هر چند ضد علم نیست، اما علم و عقل را برای سعادت انسان کافی نمی‌داند. علم بیانگر واقعیت است و دین وضع آرمانی را نشان می‌دهد. به نظر وی علم انسان را بر طبیعت مسلط می‌کند و دین او را بر خویشتن. (همان، ص4) از نظر وی پیشرفت‌های سریع و عجیب علمی انسان را به خوشبختی نرسانده و حالا که «تجارب بسیار تلخ دو قرن اخیر که به موازات ترقیات دانش و هنر مفاسد و جنایات کشتارها و ستمها، امراض روانى و بى‌ناموسى و انتحار و خلاصه تیره‌روزى و بدبختى انسانها نیز روز افزون گردید...» (همان، 5) گرایش به مذهب در میان جوامع دیده می‌شود.
مفسر پس از آنکه ضرورت بازگشت به مذهب را نشان داده است، به دنبال اثبات این است که اسلام تنها دین واقعی و موجود است. شریعتی در این خصوص می‌نویسد «فقط آئین مقدس اسلام است که علاوه بر مزایاى بسیار دیگر نسبت به سایر دیانات تاریخش روشن و کتابش محفوظ و حقایقش مضبوط و نفع و کمالش معلوم و عظمت و جلالش مشهود و حتى در نظر بیگانگان مقبول است و ما به‌قدرى که مقام اقتضا دارد ببحث در این باره پرداخته موضوعات نامبرده را شرح و توضیح مى‌دهیم.» (همان)
مفسر در ادامه برای اثبات این ادعا به وحدت روایات و روشن بودن شرح زندگی حضرت رسول و امی بودن پیامبر اسلام اشاره کرده و به شبهاتی که در این خصوص مطرح شده است، پاسخ می‌دهد. در همین راستا مفسر به اعجاز لفظی قرآن اشاره می‌کند و همچنین پیشرفت مسلمانان محصول متن قرآن قلمداد شده است. شریعتی معتقد است، بقای قرآن خود نشان از معجزه است. شریعتی حجم نسبتا مفصلی از مقدمه خود را به عدم تحریف قرآن اختصاص داده و در ادامه وجود تحریف در میان سایر ادیان را نشان داده است.
در جای دیگر می‌بینیم که مفسر وجود پیش‌بینی‌های علمی در قرآن را به عنوان اعجاز قرآن ذکر کرده و می‌کوشد از ابزار علم برای اثبات حقانیت دین استفاده کند. شریعتی معتقد است «در قرآن مطالبى راجع به جنین‌شناسى هست که در این اواخر بعد از اختراع وسائلى که داخل رحم را با آنها مى‌توان دید ... قرآن در آیات بسیارى دربارۀ آسمان و زمین گفتگو مى‌کند، نخست از دوره‌اى که جمیع کرات تودۀ انبوهى بشکل دود (گاز) بوده سپس آنگاه که همگى بهم پیوسته بوده‌اند و بقدرت الهى جدا شده‌اند و نیز گردش هر کدام در مدارى معین و با فواصلى که یکدیگر را جذب نکنند و از اینکه نور خورشید از خودش و نور ماه از او است و اینکه نور سفید خورشید از انوار متعدد ترکیب یافته و از حرکت زمین با عبارات گوناگون مثل گاهواره یا شتر رام نامیدنش حتى کیفیت حرکت از وضعى و انتقالى و پیدایش حیات در آب و از قوۀ جاذبه و از جفت داشتن نباتات و جانوران و عموم اشیاء و همچنین. . . تا پیدایش اتومبیل و ترن و هواپیما بجاى اسب و الاغ و استر.» ( همان، 63-64) مفسر معتقد است که هدف از بیان معجزات قرآن، پذیرش هدایت قرآن است به راهی که جز به راهنمائى انبیاء نمى‌توان آن را شناخت و جز بتوفیق پروردگار نمى‌توان پیمود. (همان، 69)
بیداری اسلامی؛ آنچه مفسر به دنبال آن است
با نگاهی به مقدمه طولانی تفسیر نوین به نظر می‌رسد که محمدتقی شریعتی تنها به دنبال معنا کردن قرآن نیست. همچنین ارجاعات مفسر به آیات قرآن نشان می‌دهد که وی آگاهی گسترده‌ای به آیات قرآن داشته و مرادش از انتخاب تنها بخشی از قرآن، نشان دادن راهی در زمینه تفسیر است. شریعتی به دنبال تاثیرگذاری متن مقدس اسلامی در حیات مسلمانان است. وی معتقد است انحطاط مسلمانان از زمانی آغاز شد که ایشان از کتاب آسمانی غافل شدند و حالا تفسیر نوین در ادامه راه سید جمال‌الدین اسدآبادی قرار است به دنبال بیداری مسلمانان و بازگشت به قرآن باشد. در متن تاریخ نیز اقدامات محمدتقی شریعتی در مقابل جریانی از اندیشه‌های سکولار بود که قصد داشتند دین را مورد نقد و حذف قرار دهند. وی کوشید مسلمانان ایرانی را به داشتن میراثی زنده و تاثیر گذار دعوت کند.
