کرامت انسانی و رفاه اجتماعی؛ دو شرط جامعه مطلوب از نظر سیدالشهدا(ع)

به گزارش ایکنا، دومین نشست از سلسله نشست‌های «امام حسین(ع) و اصلاح اجتماعی» شب گذشته سیزدهم مردادماه با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین محمدرضا یوسفی، استاد دانشگاه مفید در کانون توحید برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

موضوع سخن بنده روش اصلاح اجتماعی از نگاه خطبه سیدالشهداء در منا است. من ابتدا توضیحی درباره خود خطبه بیان کنم و بعد وارد بحث خواهم شد. این خطبه یکسال قبل از درگذشت معاویه و شاید هم دو سال قبل از آن بیان شده است، یعنی روشن نیست یکسال قبل از درگذشت معاویه یا دو سال قبل از درگذشت او بوده است. این خطبه در منا و در ایام حج بیان شده است. سیدالشهدا در منا به همراه عبدالله بن عباس و عبدالله بن جعفر می‌گویند می‌خواهم با صحابه و تابعین صحبت کنم ولی یک قید می‌گذارند و آن اینکه می‌خواهم با کسانی که سلامت نفس خودشان را حفظ کردند صحبت کنم. به هر ترتیب چادر بزرگی راه می‌اندازند و تعدادی جمع می‌شوند. در آنجا امام حسین(ع) خطبه‌ای بیان می‌کنند.

حضرت در شروع خطبه این آیه را می‌خوانند: «لَوْلَا يَنْهَاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَأَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ مَا كَانُوا يَصْنَعُونَ؛ چرا الهيون و دانشمندان آنان را از گفتار گناه[آلود] و حرامخوارگي‏شان باز نمى‌دارند راستى چه بد است آنچه انجام مى‏‌دادند». اولین آیه‌ای که سیدالشهداء برای مردم بیان می‌کنند همین است. حضرت می‌خواهند بگویند درست است آیه در مورد روحانیون یهود و مسیحی است ولی اصل داستان تکرارشدنی است و مخاطبش شمای صحابه و تابعین هم هستید. شما هم خودتان را مصداق آیه بدانید.

دو دلیل سکوت نخبگان در برابر مفاسد جامعه

سیدالشهدا(ع) در خطبه منا از اینجا شروع می‌کند و بعد می‌گوید اگر دیدید در جامعه فساد گسترده‌ای وجود دارد به خاطر همین است که شما انتقاد نکردید، شما در برابر این اتفاقاتی که دارد رخ می‌دهد سکوت کردید. سکوت شما می‌تواند دو دلیل داشته باشد: «فَلا یَنْهَوْنَهُمْ عَنْ ذلِکَ رَغْبَةً فیما کانُوا یَنالُونَ مِنْهُمْ وَ رَهْبَةً مِمّا یَحْذَروُنَ»، برخی از آنها از روی ترس است یعنی می‌ترسید اگر من فلان بیان را داشته باشم باعث ‌شود تحت فشار قرار بگیرم و اذیت و آزار ببینم. من برای اینکه این اتفاق رخ ندهد، سکوت اختیار می‌کنم. برخی سکوت‌ها هم از روی رغبت است یعنی شما دارید امتیازاتی می‌گیرید. وقتی این امتیازات را می‌گیرید به طمع اینکه مبادا حرفی بزنم  استفاده‌ای که می‌کنم از دست بدهم این کار را انجام نمی‌دهید و وظیفه خود را ترک می‌کنید.

مگر چه اتفاقی در جامعه می‌افتاد که سیدالشهدا سخن خود را با این عبارات آغاز می‌کند. اگر بخواهیم جامعه را ضلع‌بندی کنیم یک گروه، گروه حاکمین هستند که در مسند قدرت هستند. یک گروه نخبگان جامعه هستند کسانی مثل عالمان و صحابه یا اندیشمندان و اساتیدی که هر کدام یک نخبه محسوب می‌شوند. اینها بخشی از یک جامعه هستند و باید تاثیر داشته باشند. دسته سوم مردم هستند که به تنهایی هیچ کاری از دستشان برنمی‌آید و ابزاری ندارند. اگر این سه گروه یک تعامل سازنده داشته باشند جامعه می‌تواند جامعه عادلانه باشد و به سمت تعالی برود اما اگر این تعامل درست صورت نگیرد و نخبگان مسئولیت اجتماعی خودشان را انجام ندهند و مردم هم از آنها حمایت نکنند وضعیت به سمتی می‌رود که به آن انحطاط اجتماعی می‌گوییم.

سیدالشهدا می‌فرماید اگر شما به وظیفه خودتان عمل می‌کردید، وضعیت اینگونه نبود. مگر وظیفه آنها چه بود؟ اینکه اگر می‌بینید حاکمان دارند سخن بیهوده می‌گویند، اگر دارند فریب می‌دهند، اگر وعده نادرست می‌دهند، اگر می‌بینید حرام‌خوارگی انجام می‌شود سکوت نکنید ولی شما سکوت می‌کنید لذا جامعه انحطاط پیدا می‌کند.

حضرت می‌فرمایند اگر شما به وظیفه خودتان عمل می‌کردید: «اسْتَقامَتِ الْفَرائِضُ کُلّها، هَیّنُها وَ صَعْبُها وَ ذلِکَ أَنّ الأمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ دُعاء الَى الإِسْلامِ مَعَ رَدّ الْمَظالِمِ وَ مُخالَفَةِ الظالِمِ، وَ قِسْمَةِ الْفَیْ‏ء وَ الْغَنائِمِ، وَ أَخْذِ الصّدَقاتِ مِنْ مَواضِعِها وَ وَضْعِها فى حَقِّها» یعنی در جامعه رفتارهای دینی به خوبی انجام می‌شد، ظلم در جامعه ریشه‌کن می‌شد، حکومت‌ دقت بیشتری در کسب درآمد و هزینه‌کرد آن داشت. اگر این نهی از منکر آن طور که سیدالشهدا(ع) می‌فرماید انجام می‌شد، جامعه عادلانه‌تر و اخلاقی‌تر می‌شد.

نتیجه سکوت نخبگان جامعه

اگر نخبگان جامعه به وظیفه خودشان عمل نکردند بعد از مدتی چند اتفاق در جامعه می‌افتد. اولین نکته این است؛ اگر شما به عنوان صحابه به وظیفه خودتان عمل نکردید جایگاه‌تان را از دست می‌دهید. جایگاه‌تان را نزد چه کسی از دست می‌دهید؟ نخست نزد حکومت جایگاه‌تان را از دست می‌دهید، سپس جایگاه‌تان را نزد مردم از دست می‌دهید. علت این امر این است شما با سکوتتان باعث شدید حکومت تثبیت شود و تمامی امور دست حکومت بیفتد و حکومت احساس می‌کند مانعی برای اقدامات خود ندارد و هر کاری کند کسی اعتراض نمی‌کند که داری اشتباه می‌کنی.

سیدالشهدا(ع) می‌گوید نخبگان جامعه با سکوتشان باعث می‌شوند مردمی که در برابر قدرت حاکم ضعیف هستند، رها شوند و حکومت هر تصمیمی بگیرد. در این شرایط دو حالت برای مردم پیش می‌آید: «فَأَسْلَمْتُمُ الضُّعَفاءَ فی أَیْدِیهِم؛ فَمِنْ بَیْنِ مُسْتَعْبَدٍ مَقْهُورٍ، وَ بَیْنِ مُسْتَضْعَفٍ عَلى مَعیشَتِهِ مَغْلوُبٍ». یعنی یک عده در فقر غوطه‌ور می‌شوند. یک عده هم مجبورند مدام کار کنند تا زندگی خود را بگردانند. طرف یا فقیر است که نان شب ندارد یا باید از صبح تا شب بدود تا زندگی خود را اداره کند. دسته دوم فقیر نیستند ولی به بردگی گرفته شدند و بدون رضایت به چیزی که می‌خواهند وادار می‌شوند.

بنابراین اگر نخبگان وظیفه خود را انجام ندهند، دو اتفاق می‌افتد: یک عده در فقر غرق می‌شوند، یک عده هم هستند که باید نوع پوشش و گفتارشان را مطابق با جایی تنظیم کنند. به عبارت دیگر سیدالشهدا(ع) می‌گوید جامعه‌ای خوب است که در آن به کرامت انسان توجه شود، دوم جامعه‌ای است که در آن رفاه باشد و تمام ذهن مردم مشغول این نباشد که زندگی خودمان را اداره کنیم. حضرت می‌فرمایند وقتی شما سکوت می‌کنید این اتفاق در جامعه می‌افتد، دست حکومت هم کاملا باز است و هر کاری را انجام می‌دهند و چیزی جلودارش نیست.