نسخ خطی قرآن در دل گنجینه مسیحی واتیکان

به گزارش ایکنا به نقل از لیدرز العربیه، در طول قرون مختلف، نسخ خطی عربی به طرق متفاوت به نقاط مختلف جهان منتقل شده‌اند، تا جایی که هیچ کتابخانه‌ای در شهرهای بزرگ جهان از بخشی از گنجینه‌ میراث عربی بی‌بهره نیست. در این مسیر، نسخه خطی عربی به شیوه‌ای کم‌نظیر، دانش عظیمی را به چندین زبان گسترش داد.

 

ایتالیا نیز مانند سایر کشورهای غربی سهم قابل توجهی از این ثروت را به خود اختصاص داده است. اولین جمع‌آوری نسخ خطی شرقی در مجمع فلورانس در سال ۱۴۴۱ میلادی توسط کتابخانه واتیکان در رم انجام شد. این نسخ خطی دینی از طریق روحانیون شرقی که از اسکندریه و بیت‌المقدس برای شرکت در جلسات مجمع آمده بودند، آورده شده بود.

 

سپس، با افتتاح انتشارات مدیچی در فلورانس(۱۵۸۴میلادی) نسخه‌های خطی توسعه یافت. به نوشته مؤلف کتاب «مسیر حروف» (۲۰۱۲ میلادی)، اولین نسخه‌های خطی که توسط این انتشارات به دست آمد، از نسخه‌های خطی اهدایی پاتریارک سریانی آتاناسیوس نعمت‌الله (متوفای ۱۵۸۷ میلادی) در مورد اسرار هستی، نجوم و اخترشناسی بود.

 

 

شمار نسخه‌های خطی یمن در ایتالیا 3 هزار و 300 نسخه برآورد می‌شود. ژوزپه کاپروتی سهم بزرگی در انتقال نسخه‌های خطی یمن به ایتالیا و ورود آنها به ایالت موناکو داشت. والنتینای روسی در کتاب خود با عنوان «نسخه‌های خطی ایتالیایی» نوشته است که کاپروتی در سال 1885 میلادی به شهر الحدیده یمن وارد شد و سپس در صنعا مستقر شد. وی حدود سه دهه در آنجا اقامت داشت و در طی این مدت تعداد بسیار زیادی از نسخه‌های خطی یمنی را جمع‌آوری کرده و مخفیانه به میلان ایتالیا فرستاد. این محموله نزدیک به 60 صندوق حاوی نسخه‌های خطی که بیش از 1800 جلد کتاب بود.

 

تا سال 1909 میلادی تعداد 1610 نسخه خطی عربی از مجموعه کاپروتی به کتابخانه آمبروزیانا در شهر میلان منتقل شده بود و طی سال 1914 میلادی 250 نسخه خطی دیگر از این مجموعه به وسیله سناتور لوکا بلترامی به این کتابخانه منتقل شد. بدین ترتیب کتابخانه آمبروزیانا حاوی 2040 نسخه خطی شد که بیشتر آنها از جنوب شبه جزیره عربستان آورده شده بودند.

 

 

 

کتابخانه واتیکان یکی از اسرارآمیزترین و گرانبهاترین گنجینه‌های دانش بشری است؛ جایی که دسترسی به آن برای عموم امکان‌پذیر نیست، اما ارزش فرهنگی و تاریخی آن فراتر از تصور است. ساختمانی باشکوه با هزاران نسخه خطی، اسناد تاریخی و کتب گرانبها که قدمت برخی از آنها به هزاران سال پیش بازمی‌گردد.

 

کتابخانه واتیکان معروف به VAT در سال 1475 میلادی به صورت رسمی تأسیس شد. این کتابخانه حاوی حدود 75 هزار نسخه خطی و 85 هزار نسخه از آثار چاپی اولیه است یعنی کتاب‌هایی که از آغاز اختراع صنعت چاپ در نیمه قرن 15 تا قرن 16 میلادی به چاپ رسیده‌اند و بیش از یک میلیون کتاب را شامل می‌شود.

 

این کتابخانه شامل 2217 نسخه خطی عربی است که نسخه‌های خطی مسیحی عربی را شامل نمی‌شود.  

 

 

 

این کتابخانه در شهر میلان ایتالیا قرار دارد و از نظر دارا بودن نسخ خطی عربی در مرتبه دوم پس از کتابخانه واتیکان قرار دارد و شامل 2040 نسخه خطی عربی است.

 

 

کتابخانه لینچی در رم شامل گنجینه‌ای از نسخ خطی عربی بسیار نفیس است که بر اساس فهرست‌بندی، تعداد 82 نسخه خطی عربی را شامل می‌شود، علاوه بر 75 نسخه خطی جدید که به این کتابخانه اضافه شده است که 63 نسخه از این کتابهای جدید شامل نسخ خطی یمنی است.

 

 

 

با وجود اینکه کتابخانه واتیکان یک کتابخانه مسیحی است اما میراث اسلامی جایگاه ویژه‌ای در این کتابخانه دارد. در میان این میراث، نسخه‌های خطی قرآنی بسیاری در این کتابخانه نگهداری می‌شوند اما اغلب آنها بخش‌هایی از قرآن هستند و شامل کل قرآن یعنی از سوره فاتحه تا ناس نیستند.

 

نسخه‌های خطی قرآن کریم در کتابخانه واتیکان، از کتاب‌های نفیس و نادر محسوب می‌شوند و تعداد آنها به 144 نسخه در حجم‌های مختلف می‌رسد. این درحالی است که شمار قرآن‌های خطی موجود در سایر کتابخانه‌های شهر رم 71 نسخه است.

 

نسخه‌های قرآن خطی از کشور مراکش، کشورهای صحرای آفریقا، مشرق عربی، امپراتوری عثمانی، ایران و هند به این کتابخانه رسیده‌اند که مهمترین آنها نسخه‌های خطی است که از کشور مراکش به دست آمده‌اند.

 

آنچه نسخه‌های خطی مراکشی را متمایز می‌کند، این است که آنها فاخر بوده و با مهارت فراوان نسخه‌برداری شده‌اند و عمدتاً روی کاغذ کتابت شده‌اند. همچنین یک مجموعه مراکشی کتابت شده بر روی کاغذ وجود دارد که قدمت آن به سال ۱۴۸۸ میلادی برمی‌گردد و از مسجد جامع زیتونه در تونس به دست آمده است و به دلیل اندازه بزرگ و کیفیت بالای آن متمایز است.

 

در میان این نسخه‌های خطی مصحفی وجود دارد که از سایر نسخ خطی متمایز است زیرا دو صفحه اول آن شامل تذهیب کاری و تزئینات زیبایی است. این قرآن به خط نسخ نوشته شده است اما کاتب آن و زمان نسخه‌برداری مشخص نیست.

 

 

مجموعه دوم نسخ خطی شامل قرآن‌های دوره عثمانی است که تعداد آنها در کتابخانه‌های رم به 157 نسخه می‌رسد. این مجموعه از لحاظ تعداد بخش بزرگی از نسخ خطی قرآنی را تشکیل می‌دهد و ویژگی کلی آن که این مجموعه را از سایر مصحف‌ها متمایز می‌کند، قرار گرفتن آنها در دسته مصحف‌های خاص و با حجم متوسط است.

 

مجموعه سوم مصحف‌های خطی از منابع مختلف به کتابخانه‌های رم انتقال یافته‌اند. از جمله: 12 مصحف از کشورهای شرقی، 12 مصحف از ایران، 4 مصحف از کشورهای صحرای آفریقا که به خط مراکشی نوشته شده‌اند. همچنین در میان مجموعه نسخ خطی واتیکان، یک نسخه خطی قرآن وجود دارد که با حروف عبری نوشته شده است. این نسخه خطی متعلق به جووانی پیکو دلا میراندولا بوده و قدمت آن به اوایل قرن پانزدهم میلادی باز می‌گردد.

 

 

احادیث نبوی: این کتاب یک نسخه خطی اندلسی است که شامل مجموعه‌ای از احادیث نبوی می‌شود و به نظر می‌رسد که یک کتاب درسی بوده است. همچنین بر روی صفحه عنوان این کتاب نوشته شده که این کتاب برای مدرسه شهر گرانادا (در اسپانیا) وقف شده است.

 

 

الانوار المحمدیة: این نسخه خطی تألیف ابوالحسن عبدالله البکری است اما نسخه‌بردار آن و زمان و مکان نسخه‌برداری مشخص نیست.

 

 

 

جواهر القرآن و درره: این نسخه خطی اثر ابوحامد غزالی است اما نسخه‌بردار این کتاب نیز اطلاعاتی درباره زمان و مکان نسخه‌برداری و اسم خود ارائه نکرده است.

 

 

الکافی فی الفقه: این کتاب اثر ابوعمر بن عبدالله بن محمد بن عبدالبر النمیری است که درباره فقه مذهب امام مالک بن انس، از امامان اهل سنت نوشته شده است و شامل چند فصل از جمله: کتاب نماز، کتاب وضو، کتاب زکات و ... است.

 

در پایان این کتاب، نوشته شده است: «کتاب الکافی به یاری خداوند در دهه اول ماه شعبان سال 849 هجری به دست بنده نیازمند رحمت خداوند متعال،‌ ابی الخلیل ابراهیم القلبی، خطیب مسجد جامع شهر تارازونا (در اسپانیا) نوشته شده است.»

 

قصص انبیاء: این نسخه خطی دارای 5 فصل و شامل داستان زندگی پیامبران است که از حضرت اسماعیل (ع) و فرزندان ایشان شروع شده و سپس به داستان زندگی حضرت محمد(ص) و بیان نام ایشان در تورات و کتب انبیاء علیهم السلام رسیده است.