تقیه شیخ طوسی (ره) با حذف گسترده در عبارات پایانی زیارت عاشورا + فیلم

زیارت پرنور عاشورا از ناحیه مقدسه ربوبی صادر شده است؛ بنابراین زیارت عاشورا، حدیث قدسی است و نسبت به سایر زیارات امتیاز دارد. از دیدگاه شیعه، آیین اسلام دو رکن مهم و بنیادین دارد: یکی تولّی و دیگری تبّری؛ یکی محبت به پیامبر و اهل‌ بیت (علیهم السلام) و دیگری بغض و کینه دشمنان آن پاک‌سیرتان. ضرورت این دو اصل مهم، از دیدگاه عقل و همچنین از منظر نقل، آن‌چنان واضح و روشن است که با درنگی کوتاه در ساحت خرد و با مراجعه‌ای اندک به منابع اصیل اسلامی؛ آیات کریمه قرآن، روایات نبوی و سخنان اهل‌ بیت (علیهم السلام) جای هیچ تردیدی در آن باقی نمی‌ماند. 

از جمله منابع بسیار مهم که این دو اصل را از دیرباز به شیعیان آموخته، زیارت نورانیِ عاشوراست. در این زیارت در فقره‌های متعددی، به برائت از دشمنان اهل بیت (علیهم السلام) تصریح شده است. 

خبرگزاری ایکنا در آستانه اربعین حسینی، سلسله درس‌گفتارهایی با عنوان «زیارت عاشورا از آغاز تا امروز» تهیه و تولید کرده است. حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمهدی محمودی عاشوراپژوه و نویسنده کتابی با همین عنوان در این سلسله گفتار به بررسی اسناد زیارت عاشورا، مضامین و محتوای این زیارت ارزشمند پرداخته است. در این مجال، بخش هفدهم این درس‌گفتار را می‌خوانیم و می‌بینیم:

یک اشکال‌ به تقیۀ شیخ طوسی در بغداد که ممکن است در ذهن پیدا شود را در جلسه قبل بیان کردیم. آن اشکال نشئت گرفته از حکایتی است که مرحوم قاضی نورالله شوشتری در کتاب مجالس‌المؤمنین آورده است. در گفتار پیشین به این اشکال پاسخ دادم؛ اشکال دیگر آن است که برخی می‌گویند: چه ضرورتی داشته است شیخ طوسی در مقام تقیه، عبارت‌هایی طولانی از پایان زیارت عاشورا را حذف کند؟ چرا در مصباح المتهجد نسخۀ نقاش رازی عبارات پایانی زیارت عاشورا از «و معاویه» تا ابتدای ذکر سجود حذف شده است؟ درحالی‌که برخی از این عبارات مورد تقیه نیست؛ مانند عبارت‌های سلام که صد بار تکرار می‌شود.

در پاسخ عرض می‌کنم: شیخ طوسی توجه داشته است که وقتی مصباح المتهجد به دست شیعیان می‌افتد، نباید تصور کنند که زیارت عاشورا به‌صورت کامل در این کتاب نقل شده است. او بخش پایانی این زیارت را به صورت نسبتاً گسترده حذف کرده است تا شیعیان متوجه شوند در اینجا اتفاقی افتاده است و آن اتفاق تقیه مؤلف کتاب است.

یک قرن پیش از تألیف مصباح المتهجد، زیارت عاشورا در کتاب ارزشمند «کامل الزیارات» به وسیله مرحوم ابن قولویه نقل شده بود و طبعا شیعیان در زمان شیخ طوسی با زیارت عاشورا آشنا بوده‌اند. در زمانه شیخ طوسی این‌گونه نبوده است که اگر به شکل گسترده در زیارت عاشورا تغییری رخ بدهد، شیعیان متوجه نشوند. آری، مخصوصا شیخ طوسی تقیه را به شکلی انجام داده است که هر شیعه‌ای این نقل را دید، بفهمد مؤلف از روی تقیه عبارات پایانی زیارت عاشورا را حذف کرده است. 

البته این احتمال هم منتفی نیست که شیخ طوسی در برگه‌هایی این عبارت‌ها را نوشته و جداگانه به شیعیان داده باشد؛ اما اگر این عبارات در یک کتاب دعا و زیارت - که به وسیله شیخ الطائفه تألیف شده است - نقل می‌شد، در آن دورانی که درگیری‌ها در بغداد جریان داشت، قطعاً منجر به تشدید درگیری‌ها می‌شد؛ به همین دلیل مرحوم شیخ طوسی این عبارت‌ها را نسبتاً مفصل حذف کرده است.

نکتۀ دیگر اینکه: اگر قرار بود چند عبارت متعدد از میان عبارات پایانی زیارت عاشورا حذف شود، احتمال وقوع اشتباه در این زیارت بیشتر می‌شد و تصحیح این اشتباه در آینده کار آسانی نبود.

اشکال دیگری که ممکن است به ذهن برسد این است که اگر شیخ طوسی درباره «معاویه» تقیه کرده، چرا در مورد «ابوسفیان» تقیه نکرده است؟ چرا عبارت «اللهم العن اباسفیان» در نسخۀ نقاش رازی موجود است؟

در پاسخ عرض می‌کنم: آن مقداری که تقیه درباره معاویه لازم بود درباره ابوسفیان لازم نبوده است؛ زیرا خود اهل تسنن هم نسبت به ابوسفیان حساسیت ندارند؛ به دلیل اینکه ابوسفیان با خلیفه‌ای که منتخب سقیفه بود، بیعت نکرد؛ نیز در روایات نبوی که خود اهل تسنن هم نقل کرده‌اند، ابوسفیان مورد لعن قرار گرفته است؛ به این دلیل برای شیخ طوسی مانعی نبوده است که در کتاب مصباح المتهجد لعن به ابوسفیان را نقل کند. 

ان‌شاالله دو اشکال دیگر را در گفتار بعد توضیح خواهم داد.