عقلانیت دینی زیربنای حکمرانی اسلامی است

به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین نجف لکزایی، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، عصر امروز، نهم شهریورماه در نشست علمی بررسی «دوراهی‌های حکمرانی» که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، اظهار کرد: حکمرانی یک چرخه پیوسته است که همواره در عرصه تصمیم‌سازی، تصمیم‌گیری، سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری با دوراهی‌های متعدد مواجه می‌شود. یکی از مهم‌ترین این دوراهی‌ها که در قرآن کریم و روایات اسلامی مورد تأکید قرار گرفته، دوراهی عقل و جهل است.

وی با اشاره به مفهوم جهل در فرهنگ اسلامی توضیح داد: جهلی که در این متون ذکر می‌شود، در برابر عقل است نه علم. چه بسا کسی دانشمند یا تحصیل‌کرده باشد، اما رفتار و تصمیم‌های او فاقد پشتوانه عقلانی و حکیمانه باشد. از منظر فرهنگ اسلامی چنین فردی جاهل است؛ بنابراین ملاک اصلی حکمرانی در فرهنگ دینی، خردورزی و عقلانیت قدسی است نه صرفاً علم و تخصص.

حجت‌الاسلام لکزایی ادامه داد: مسئله اصلی در سیاست‌گذاری و تصمیم‌سازی این است که آیا ما با ابزار عقل و نور حکمت حرکت می‌کنیم یا خیر. اگر تصمیم‌ها، پشتوانه عقلی نداشته باشند، نتیجه آن حکمرانی جاهلانه خواهد بود که در نهایت جامعه را با بحران‌های گوناگون مواجه می‌کند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه واژه «حکمرانی»، ریشه‌ای حکیمانه دارد، اظهار داشت: عقل یا عقال چارچوبی است که انسان را در مسیر انسانیت نگه می‌دارد و مانع می‌شود که او صرفاً تحت تأثیر غرایز و هیجانات بی‌مهار عمل کند. عقل همان قدرتی است که رفتار انسان را به مدار حکمت می‌آورد و او را از انحراف بازمی‌دارد.

وی افزود: اگر بخواهیم در فرهنگ اسلامی حکمرانی را معنا کنیم، بهترین تعبیر واژه «هدایت» بر صراط مستقیم است. صراط مستقیم همانند یک بزرگراه است که نیازمند طراحی، ساخت، ضوابط حرکتی، ابزار‌های کنترلی و هدایت مسافران است. در این بزرگراه، هم برنامه‌ریزان و طراحان، هم ساخت‌وساز و زیرساخت‌ها و هم رانندگان و مسافران نقش دارند. در حکمرانی نیز سیاست‌گذاری‌ها، قواعد و قوانین، رهبران و تابعان و همچنین کنشگران عرصه عمومی همگی بخشی از این چرخه محسوب می‌شوند.

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی تصریح کرد: صراط مستقیم کوتاه‌ترین، سریع‌ترین و به‌صرفه‌ترین راه رسیدن به مقصد است و از آنجا که مسیری معتدل و بدون انحراف است، هیچ‌گونه مانع و اشکالی در دستیابی به هدف ایجاد نمی‌کند. در واقع عقلانیت دینی همان ابزاری است که حکمرانی را در این بزرگراه به مقصد می‌رساند.

وی ادامه داد: دوراهی عقل و جهل شاخص‌هایی را در اختیار ما قرار می‌دهد تا بتوانیم حکمرانی را ارزیابی کنیم و مسیر درست آن را طراحی نماییم. دو شاخص بنیادین «خیر» و «شر» در ذیل این دوراهی قرار دارند و مبنای مهمی برای سنجش درستی یا انحراف مسیر تصمیم‌گیری‌ها محسوب می‌شوند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ابراز کرد: اگر حکمرانی بر مدار عقل و حکمت حرکت کند، جامعه به سمت خیر، عدالت و اعتدال هدایت می‌شود، اما اگر تصمیم‌ها و سیاست‌ها مبتنی بر جهل اگر با ظاهر علم و تخصص همراه باشند، اتخاذ شوند، نتیجه آن انحراف از صراط مستقیم و گرفتار شدن در مسیر بی‌خردی خواهد بود.

سخاوت و خیررسانی خروجی حقیقی حاکمیت قرآنی است

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی با تأکید بر اینکه «خیر» وزیر عقل و «شر» وزیر جهل معرفی شده‌اند، گفت: براساس آموزه‌های قرآنی، حکمرانی اسلامی و قرآنی باید بر مبنای سخاوت، انفاق و خیررسانی به مردم باشد، در حالی که بخل، حسد و امساک از امکانات الهی از نشانه‌های جهل و سرچشمه بسیاری از انحرافات در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌هاست.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: براساس روایات اهل‌بیت (ع)، عقل وزیر خود را در «خیر» و جهل وزیر خود را در «شر» معرفی کرده است. به بیان دیگر، تجلی عقل در خیرخواهی و خیرگرایی و تجلی جهل در شرارت و شرگرایی ظهور پیدا می‌کند.

وی افزود: طبق روال جلسات گذشته که بخشی از آیات مربوط به خیر در قرآن کریم مورد تدبر و بررسی قرار گرفت، امروز به بررسی برخی از آیاتی می‌پردازیم که در آنها سخن از شر به میان آمده است. نخستین آیه، آیه ۱۸۰ سوره مبارکه آل‌عمران است که می‌فرماید: «وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ»؛ کسانی که در آنچه خداوند از فضل خویش به آن‌ها داده، بخل می‌ورزند، هرگز گمان نکنند این بخل به سود آنان است، بلکه این عمل، شرّ و به زیان آن‌ها خواهد بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی با بیان اینکه این آیه ارتباط مستقیمی با خروجی‌های حکمرانی دارد، تأکید کرد: حکمرانی اسلامی و قرآنی باید خروجی‌ای مبتنی بر سخاوت، گشاده‌دستی و خیررساندن به مردم داشته باشد. در مقابل، اگر کنشگران حکمرانی به رذیله حسد و بخل مبتلا شوند، تصورشان این است که انفاق و خیررسانی باعث ضرر آن‌ها می‌شود؛ به همین دلیل امکانات خود را از مردم دریغ می‌کنند.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: در حقیقت دو گروه در این آیه معرفی می‌شوند؛ کسانی که گرفتار بخل‌اند و امکانات الهی خود را از دیگران دریغ می‌کنند و کسانی که اهل جود و سخاوت‌اند، از آنچه دارند برای خدمت به دیگران بهره می‌گیرند. انسان حسود و بخیل خیر را در امساک می‌بیند، اما انسان عاقل و جواد خیر واقعی را در انفاق و بخشش می‌داند.

وی گفت: گاهی افراد تصور می‌کنند اگر در یک جلسه عمومی یا موقعیتی اجتماعی از کمک مالی یا امکانات خودداری کنند، به نفع خودشان عمل کرده‌اند. حال آنکه قرآن می‌فرماید چنین پنداری باطل است؛ این پول یا امکاناتی که از انفاق آن شانه خالی کرده‌اند، نه تنها خیر نیست بلکه شرّی برای آن‌ها خواهد بود.

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی اضافه کرد: این آیه به روشنی نشان می‌دهد که ریشه عمل در نوع معرفت و باور فرد نهفته است. اگر پندار انسان غلط باشد، عمل او نیز غلط خواهد شد. فرد بخیل ابتدا به این باور می‌رسد که امساک خیر است و همین معرفت نادرست باعث بخل و رفتار شرارت‌آمیز می‌شود؛ بنابراین برای اصلاح چنین افرادی ابتدا باید این پندار باطل اصلاح شود تا بدانند بخل شرّ است و محصول آن نیز چیزی جز شرارت نخواهد بود.

وی با تأکید بر اینکه امکانات و اموال انسان ملک حقیقی او نیست، بلکه فضل و عطیه الهی است، تصریح کرد: خداوند نعمت‌ها، ثروت و قدرت را در اختیار انسان قرار داده تا در مسیر الهی و بر اساس دستور او مصرف شوند. دستور خداوند در برابر نعمت‌ها، انفاق، سخاوت و کمک به مردم است. از این رو هر گونه بخل و امساک، نه تنها دوری از دستور خدا، بلکه مصداقی از شرّ در عرصه حکمرانی به شمار می‌رود.

ثروت امانت الهی است

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی با تأکید بر اینکه اموال و دارایی‌های انسان امانتی از جانب خداوند است، گفت: قرآن کریم بخل را شر معرفی می‌کند و سیاست‌گذار و حکمران نباید گرفتار این پندار غلط شود که امساک خیر است؛ چرا که خروجی بخل، شرارت در تصمیم‌گیری‌ها و بازماندن از خدمت به مردم خواهد بود.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اظهار کرد: از منظر قرآن کریم، ثروتی که در دست انسان‌ها قرار دارد، امانتی از جانب پروردگار است. همان‌گونه که پول سپرده‌شده در بانک، امانت نزد بانکدار است و او موظف است براساس چک قانونی، آن را به صاحب حق بپردازد، دارایی‌های ما نیز امانتی الهی است که باید طبق دستور خداوند در مسیر انفاق، صدقه، خمس و زکات مصرف شود.

وی افزود: مشکل اساسی در اینجا «پندار غلط» و باور نادرست بخیلان است. آنان می‌پندارند که با خودداری از انفاق و عدم کمک به دیگران، برای خود خیر اندوخته‌اند؛ حال آنکه قرآن کریم به صراحت می‌فرماید: «وَلا یَحْسَبَنَّ الَّذینَ یَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ». این آیه تأکید می‌کند که چنین پنداری نه تنها درست نیست، بلکه به زیان افراد و عین شرارت است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: در عرصه سیاست‌گذاری، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری نیز همین قاعده جاری است. آنجا که سخاوت و انفاق مبنا قرار گیرد، خروجی حکمرانی خدمت به مردم و حل مشکلات جامعه خواهد بود؛ اما اگر کنشگران حکمرانی گرفتار بخل و امساک باشند، تصمیمات آنان در نهایت منجر به محرومیت مردم و تضییع فرصت‌ها می‌شود.

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی با اشاره به توصیه امیرالمؤمنین (ع) در نامه ۵۳ به مالک اشتر، گفت: حضرت در فرمان تاریخی خود هشدار دادند که در امر حکومت و مشورت‌های سیاسی، نباید از افراد بخیل استفاده کرد؛ چرا که بخیل همواره حکمران را از انفاق و کمک به مردم برحذر می‌دارد و به بهانه پرهیز از خالی شدن خزانه، مانع دستگیری از نیازمندان می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: در حقیقت، بخل در حکمرانی مساوی است با شرارت در عمل؛ زیرا ثروت و امکانات در اختیار حاکمان و سیاست‌گذاران، امانتی الهی است که باید در خدمت مردم به کار گرفته شود؛ بنابراین هر گونه پندار غلط مبنی بر نگهداری اموال و منع از خیررسانی، برخلاف دستور خداوند و مصداقی از شرّ است.

رئیس پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ادامه به آیه ۶۰ سوره مبارکه مائده اشاره کرد و گفت: خداوند متعال در این آیه به پیامبر دستور می‌دهد تا به اهل کتاب که مسلمانان را مورد تمسخر و آزار قرار می‌دادند، بگوید: «قُلْ هَلْ أُنَبِّئُکُمْ بِشَرٍّ مِنْ ذلِکَ مَثُوبَةً عِنْدَ اللَّهِ مَنْ لَعَنَهُ اللَّهُ وَغَضِبَ عَلَیْهِ وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنازیرَ وَعَبَدَ الطّاغُوتَ أُولئِکَ شَرٌّ مَکاناً وَأَضَلُّ عَنْ سَواءِ السَّبیلِ».

وی توضیح داد: این آیه بیانگر آن است که هرچند تمسخر و استهزاء مسلمانان توسط برخی از اهل کتاب نوعی شرّ محسوب می‌شد و بر آنان فشار روانی وارد می‌کرد، اما خداوند خبر می‌دهد که شرّ حقیقی و کیفر بزرگ‌تر برای کسانی است که مورد لعنت و غضب الهی قرار گرفته و در مسیر بندگی طاغوت قرار گرفته‌اند.

حجت‌الاسلام والمسلمین لکزایی در پایان گفت: بنابراین از منظر قرآن، شرّ در ابعاد فردی، اجتماعی و حکمرانی، مصادیق روشنی دارد و یکی از مهم‌ترین آن‌ها بخل و امساک در برابر مردم است. در مقابل، سخاوت، انفاق و خیررسانی، اساس حکمرانی اسلامی و قرآنی است که باید توسط سیاست‌گذاران و مدیران جامعه به‌طور جدی مورد توجه قرار گیرد.