تاریخ حدیث با ابهام مواجه است

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی سبحانی؛ رئیس بنیاد بین‌المللی امامت، در نشست علمی «حوزه‌ها و مکاتب حدیثی؛ چرایی، تفاوت و فواید» که از سوی مدرسه ثقه‌الاسلام کلینی برگزار شد با بیان اینکه تاریخ حدیث ما از روشنی و قاطعیتی که در برخی علوم دیگر وجود دارد برخوردار نیست و واجد یک سری ابهامات است، گفت: دانش حدیث بیش از آن که تحلیلی باشد روایی و نقلی است و بیشتر هم بعد شفاهی دارد تا کتبی در حالی که دانش کلام و فلسفه و ... در قالب مکتوب شکل گرفته است. اساسا ویژگی دانش حدیث، نقل شفاهی بوده است و اگر هم مکتوب شده است بالتبع این گونه بوده است. بسته به مدارس و دوره‌های تاریخی حدیث این کتابت و ضبط و ثبت هم مختلف بوده است.  

وی اضافه کرد: یکسری ابهامات حدیث هم به شرایط بیرونی مانند وضعیت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و اقتصادی جامعه اسلامی برمی‌گردد و محدثانی که در آن می‌زیسته‌اند.

 

سبحانی با اشاره به وضعیت حدیث در تاریخ تشیع، با بیان اینکه شیعه چون همیشه در طول تاریخ اقلیت بوده است در بسیاری از حوزه‌های دانشی از انسجام و پیوستگی رسمی و آشکار برخوردار نبوده است، گفت: جریان تشیع در بسیاری از دوره‌ها، حاشیه‌ای تلقی می‌شده است و جریان حدیث ما هم مانند سایر دانش‌های دیگر از وضوح و آشکاری خود برخوردار نیست. 

 

استاد حوزه علمیه با اشاره به نسبت دانش حدیث با دانش‌های دیگر، اظهار کرد: هر چند علم حدیث از استقلال و کفایت برخوردار بوده است و دانشی مادر و محوری و تام و تمام است، ولی دانش حدیث نسبت‌هایی با دانش‌های دیگر هم داشته است که برخی مستقیم و برخی غیرمستقیم است؛ مثلا حدیث با فقه پیوند ناگسستنی در طول تاریخ داشته است و حتما کسانی که در تاریخ حدیث کار می‌کنند باید بدانند میراث حدیثی ما یک زاویه از دانش فقه را در خود دارد. به عنوان مثال یکی از وجوه مدارس حدیثی، برداشت کلامی از روایات است.اگر کسی به حدیث به صورت تخصصی وارد شود و این ملاحظات را در نظر نگیرد در تحلیل تحولات تاریخ حدیث ناکام خواهد ماند.  

 

سبحانی با بیان اینکه بازشناسی مدارس حدیثی اهمیت زیادی دارد و اگر ما نگاه مکتب و مدرسه‌مند نداشته باشیم بر ابهام دانش حدیث افزوده خواهد شد، تصریح کرد: یکی از برش‌هایی که بی‌تردید می‌تواند نقاط ابهام و تاریک حدیث را روشن کند بازشناسی مکاتب و مدارس حدیثی است. 

 

رئیس بنیاد بین‌المللی امامت با بیان اینکه مکتب و مدرسه چیست و ما با چه مختصاتی می‌توانیم ویژگی یک مکتب حدیثی را برشماریم، ادامه داد: بنده از سالیان گذشته در بحث امامت این کار را انجام داده‌ام که معیارهایی برای بازشناسی یک مکتب حدیثی ارائه کرده است و در قالب دو واحد درسی در سطح حوزه و دانشگاه هم تدریس می‌شود که بنده به چند شاخص اشاره می‌کنم.

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه مهمترین ویژگی حدیث که آن را از همه دانش‌های دیگر اسلامی متمایز می‌کند روایی‌بودن آن است که از این جهت با تاریخ هم‌پوشانی دارد، اضافه کرد: ویژگی دیگر اعتباربخشی حدیث است و معیار دیگر هم نگرش به قلمرو حدیث است که این نکته کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اینکه یک مدرسه قلمرو حدیث را در کجا تعریف می‌کند جایگاه حدیث را در نسبت با دانش‌های دیگر و فهم و فقه دین چگونه می‌بیند از معیارهای دیگر در این زمینه است. وقتی ما فهرست آثار یک محدث را بررسی می‌کنیم به این پی می‌بریم که حجم آثار یک محدث چقدر است؛ پاره‌ای از محدثان همه آثارشان فقهی است و حتی یک اثر در علم دیگری ندارند. البته امام خمینی(ره) از جمله علمایی است که نگاهی جامع به حدیث دارد.

 

وی با تاکید بر اینکه کتاب کافی کتابی جامع در عرصه حدیث است ولی محاسن برقی از جامعیت بیشتری نسبت به آن برخودار است، بیان کرد: هم متن‌های موجود کتاب محاسن و هم متن‌های مفقود که در فهارس گزارش شده است نشانگر این مسئله است، مرحوم برقی در محاسن، حدیث را به معنایی گسترده‌تر از چیزی که کافی تلقی کرده است با آن مواجه می‌شود لذا باب طب و طبیعیات و ... را در خود دارد. نوع ارائه برقی از مؤلفه‌های معرفت دینی نشانگر وسعت نظر او به دانش حدیث است. 

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه گفته شده است که برقی از سرحلقه‌های مکتب قم است، اظهار کرد: یکی از وجوه شاخص جریان حدیثی برقی، همین شاخص کلان‌نگری و فرانگری نسبت به دانش حدیث است؛ اگر کسی بخواهد زندگی را از دیدگاه احادیث بررسی کند محاسن برقی مهمترین و بهترین کتاب است. به نظر بنده کل این کتاب حتی توحید و امامت این کتاب هم با رویکرد سبک زندگی نوشته شده است و یکی از منابع اصلی کار کلینی، کتاب محاسن برقی است و حتی در موارد زیادی تنظیمات و ابواب کافی را مانند محاسن و بصائر قرار داده است. 

 

وی بیان کرد: شاخص دیگر حوزه درایه به معنای فهم حدیث است، ما در دوره معاصر یعنی چند قرن اخیر برداشت نادرستی از حدیث و محدث داشته‌ایم یعنی تلقی از دانش حدیث، منبع‌محوری بوده است و اینکه محدث صرفا متن را برای ما راویت می‌کند در حالی که ماهیت حدیث اینطور نیست. منکر نمی‌شوم در و طول تاریخ پاره‌ای از محدثان ما صرفا رسالت خود را روایت حدیث دانسته‌اند اما بدنه تاریخ حدیث صرفا روایتگری نیست و کمتر محدثانی را می‌شناسیم که صرفا راوی باشند بلکه محدث فقیه و محدث متکلم بوده‌اند مانند کتاب «من لا یحضره الفقیه» که از اسمش هم پیداست.  

 

سبحانی اظهار کرد: مدارس حدیثی شیعه در طول تاریخ جریان‌های فهم حدیث داشته است و یکی از وجوه متمایز در بین مدارس و مکاتب هم نوع فهم آنان از حدیث است مثلا در قم جریانات حدیثی مختلفی وجود داشته است و همین اختلاف بین کلان‌مدارس بزرگ حدیثی هم وجود داشته است؛ در کلان‌مدرسه حدیثی قم، متونی وجود دارد که فریاد می‌زند که حدیث را جایگزین فقه و کلام و اخلاق و ... کرده‌اند یعنی حدیث یک زبان گفت‌وگو است؛ وقتی به مدرسه حدیثی بغداد برویم بیشتر کارشان امالی‌نویسی و یا شبیه امالی‌نویسی است. 

 

رئیس بنیاد بین‌المللی امامت با بیان اینکه کسانی چون شیخ مفید تا بن دندان به حدیث معتقد بود با اینکه برخی گفته‌اند که او عقل‌گرا و نسبت به حدیث کم‌توجه بوده است، تصریح کرد: سِر اینکه مفید کتاب حدیثی مستقل تولید نکرده است ناشی از شاخص مدرسه بغداد به نگاه به حدیث بازگشت دارد، نگاه متن‌محور و دانشی به حدیث در بغداد باعث شده تا حدیث، منبع شود نه این که کنار برود و اگر اینطور نبود فهرست‌نگاری چندین تن از علما که از قوی‌ترین فهارس است در بغداد تولید نمی‌شد. در قم اصول محور است و در بغداد، فهرست‌نویسی اصول رواج دارد.  

سبحانی بیان کرد: یکی از شاخص‌های مهم حدیث توجه به نسبت حدیث با علوم است یعنی حدیث را در چه فرایندی از فهم دین به کار می‌گیرید؛ ممکن است دو مکتب حدیثی، هر دو حدیث را به یک اندازه اعتبار بدهند اما در فرایند فهم و مواجهه، جایگاه متفاوتی دارند. 

 

وی با بیان اینکه گاهی تقسیم‌بندی‌های افراد به اخباری‌گری و ... غلط است، گفت: شاید جای تعجب باشد که در بحث ملاصدرا، یک اخباری در حوزه فقه است و این بحث در مدارس حدیثی ما هم پیچیده‌تر است مثلا نگاه به عقل و قرآن چیست؟ همه می‌گویند کلینی ابتدا ابواب را با عقل شروع کرده سپس روایات و ... را در حالی که نمی‌توان این گونه قضاوت کرد.