سفری در جهان کتاب؛ از تجلیات الهی تا بازاندیشی سنت و تفاسیر صوفیانه

به گزارش ایکنا؛ در هیاهوی روزگار و آمد و شد دوران، در میان روزمرگی‌ها و در لابلای دویدن‌ها و نرسیدن‌ها، قدم زدن در کتابفروشی‌ها و تورق آثار نویسندگان و اندیشه‌ورزان،می‌تواند گریزگاهی باشد به جهان اندیشه، جهانی که در آن حقایق حکمفرما بوده و می‌توان در آن با خیال آسوده و فراغت خاطر، بی هراس از حال و آینده غرق در تفکر شد. تفکری که روشنایی آن می‌تواند اوقات تاریک روزمره دنیا را سرشار از نور معنا، انگیزه و هدف کند و یا سایه اندوهی عظیم را بر قلب ما بیفکند که چرا جهان پیرامون ما آنچنان که باید بر محور حقایق انسانی و الهی نمی‌گردد و بسیار از افراد با این حقایق آنطور که باید انس ندارند.

 

هر ورق از آثار دانشمندان و اندیشه‌ورزان می‌تواند سفری باشد. گاه این سفر، سفری در زمان است و ما ناگهان خود را در میان سده‌ها و هزاره‌های گذشته می‌یابیم، گاهی از خاکدان دنیا پر کشیده و خود را در جمع ملکوتیان می‌بینیم و گاه نویسنده دست اندیشه‌ ما را گرفته و با خود، کیلومترها دورتر به تماشای عجایب خلقت خداوندی می‌برد.

هفته کتاب و کتابخوانی بهانه‌ای شد تا گروه معارف و اندیشه ایکنا، تعدادی از آثار و کتاب‌های این حوزه را به مخاطبین خویش معرفی کند، مگر ایشان از مطالعه آنها حظی وافر برده و گامی به سوی علم، آگاهی و کمال بردارند.

 

تجلیات الهیه، رساله‌ای‌ست برآمده از شهود و اندیشه شیخ اکبر محیی الدین ابن عربی(560 – 638 هجری) که چنانچه در مقدمه آن آمده زمان و مکان دقیق تألیف آن مشخص نیست اما بنابر شواهد و طبق آنچه ثبت شده است، این رساله تا پیش از سال 606 هجری نوشته شده است. محیی‌الدین در این رساله به زلف مشایخ طریقت پیچیده و هر کدام از ایشان را در رابطه با عقیده‌ای که در زمینه حقیقت توحید و توحید حقیقی داشته مورد مؤاخذه قرار می‌دهد.

 

در مقدمه کتاب آمده: « اما از نظر فنیِ محض، نسبت به سایر آثار«اکبریه»(منصوب به شیخ اکبر)ممتاز و منحصر به فرد است؛ به سبب سبک خاصش در ادای معانی و تصویر افکار. و این سبک بیانی خاص نه تنها در آثار ابن عربی که در میراث ادبیات عرب نیز نادر است.»

 

او در این رساله، پرده‌هایی از شهود خویش را نقل می‌کند که در هر پرده، با شیخی از مشایخ طریقت همکلام شده و بر سبیل تجاهل از او سؤالی در باب حقیقت توحید و توحید حقیقی می‌پرسد، چنانچه انتظار می‌رود، پاسخ شیخ را نپذیرفته و با کلامی شیخ را منکوب کرده و وادار می‌کند در برابر او به زانو نشسته و شاگردی کند و او نیز جواب حقیقی پرسش خویش را چونان استادی به آن شیخ می‌آموزد.

 

این رساله همانگونه که ممکن است تا کنون به ذهنتان خطور کرده باشد، برای محیی‌الدین دردسرساز شده و باعث می‌شود زبان اهل طریقت به ملامت او گشوده گردد و چنانچه پیشتر در ماجرای سرودن «ترجمان الاشواق» که نیشتر ملامت اهل ظاهر به جان او نشسته بود، به خواهش مرید و شاگرد وفادارش، ابن سودکین، تعلیقه‌ای را بر این کتاب املا می‌کند. این کتاب شرحی مهم نیز دارد که نویسنده آن، دقیق مشخص نیست (گرچه در برخی از نسخ مؤلف آن، شیخ عبدالکریم جیلی(متوفی 820 یا 832 هجری)ضبط شده است) اما آن شرح، خود با نام «کشف‌الغایات فی ما اکتنفت علیه التجلیات» شناخته می‌شود.

 

امیرحسین اللهیاری مترجم نام‌آشنای آثار محیی‌الدین، رساله تجلیات الهیه به همراه تعلیقاتی که ابن سودکین بر آن نوشت و همچنین کتاب کشف‌الغایات را به انضمام مقدمه‌ای مبسوط از عثمان یحیی(محقق و مصحح آثار ابن عربی) به زبانی شیوا و خواندنی ترجمه کرده است و انتشارات مولی آن را امسال در 200 نسخه روانه بازار کرده است. این اثر اکنون با قیمتی حدود یک میلیون و چهارصد هزار تومان در بازار موجود است.

بیشتر بخوانید: چه گفتن و چگونه گفتن؛داستان به مثابه آینه عقل و روح

جهان اسلام از ابتدای مواجهه خود با اندیشه مدرن غربی و ظواهر آن، همواره در کشاکشی میان سنت دیرینه‌پای خود و مدرنیته تازه وارد از جهان غرب بوده است. معمولا در محافل آکادمیک چنین گفته می‌شود که در این جدال و هیاهو اندیشه‌های گوناگونی در داوری میان سنت و مدرنیته و روابط این‌دو با یکدیگر پدید آمدند:

 

• آنان که معتقد به هضم شدن در اندیشه مدرن و ظواهر آن و کنار گذاشتن سنت به طور کامل بودند.

• آنان که به هیچ‌روی حاضر به پذیرش مدرنیته و ظواهر آن نبودند.

• آنان که در عین حفظ چهارچوب‌های سنتی خویش، ظواهر مدرنیته را پذیرفتند اما چندان به اندیشه مدرن التفاتی نداشتند.

• آنان سعی در بازخوانی اندیشه سنتی اسلامی در جهان مدرن و تطابق آن با مقتضیات، اندیشه‌ها و مظاهر این جهان تازه داشتند.

 

اما دنیل براون در کتاب « بازاندیشی سنت در تفکر اسلامی دوران مدرن» نظری دیگر ارائه می‌دهد. او که دکترای خود را در مطالعات اسلامی از دانشگاه شیکاگو دریافت و در کالج مونت هولیوک و کالج اسمیت تدریس کرده است و همچنین به عنوان محقق مدعو در دانشگاه اسلامی اسلام‌آباد، موسسه فرهنگ اسلامی در لاهور، دانشگاه قاهره و دانشگاه آکسفورد فعالیت داشته در این کتاب سنت را در تفکر اسلامی مدرن به مثابه نوری تلقی می‌کند که از منشور مدرنیته گذر کرده و رنگین‌کمانی از آراء و نظرات را پدید آورده است که برخی از آنها ممکن است چنین به نظر برسند که سنت را به تمامی وانهاده‌اند، اما به عقیده براون حتی این جریان نیز دارای ارتباطی خاص با سنت بوده و زائیده آن است. او در این کتاب تلاش می‌کند تا این مطلب را برساند که نباید سنت و مدرنیته را کاملا در تقابل با یکدیگر دانست بلکه سنت در تغییر و حرکت است و دعوای میان مسلمانان را در واقع باید بر سر تعریف و محتوای سنت معتبر دانست. 

 

این کتاب در سال 1402 توسط انتشارات حکمت با ترجمه حسن رضایی هفتادر، به چاپ رسید و هم‌اکنون در بازار با قیمت 275000 تومان در بازار موجود است.

 

قرآن به عنوان کتاب آسمانی دومین دین پرجمعیت جهان، تأثیری شگرف بر اندیشه و رفتار جمعیتی بیش از دو میلیارد نفر انسان دارد. از همین رو شناخت آن برای اندیشمندان و محققان، اعم از مسلمان و غیر مسلمان، اهمیتی انکارناشدنی دارد. این کتاب برآن است تا شناختی بیشتر و عمیق‌تر نسبت به این کتاب آسمانی ارائه دهد. 

 

ناشر درباره این کتاب و مؤلف آن چنین می‌نویسد: « مسلمانان معتقدند که قرآن سخن بی‌واسطه خداست؛ مؤلف در این زمینه، دیدگاهی «همدلانه» به کتاب مقدس مسلمانان دارد. کتاب، دارای مسائل مختلف در حوزه‌های گوناگون قرآن‌پژوهی، به زبان امروزی است و می‌کوشد از طریق فراهم آوردن نمایی کل‌نگرانه به قرآن، جایگاه آن در تاریخ و نقش آن در زندگی مسلمانان امروزی و جوانب گوناگونِ این نقطه‌نظرات را یکجا گرد آورَد.» همچنین مؤلف این کتاب، «عبدالله سعید»، را در طیف فکری نزدیک به نواندیشان دینی جهان عرب مانند، «فضل‌الرحمن» و «نصر حامد ابوزید» دسته بندی کرده و می‌نویسد:«[مؤلف] پیوند نزدیک قرآن با شخصیت پیامبر و بافت اجتماعی ـ تاریخی‌ که قرآن در آن نازل شد تأکید می‌کند و این رویکرد را در تفسیری آزادتر از قرآن کارآمد می‌داند».

 

این کتاب امسال با برگردان سعید شفیعی، توسط نشر حکمت یه چاپ دوم رسیده و اکنون در بازار با قیمت 395000 تومان در دسترس علاقه‌مندان است.

 

جامعه مسلمان از ابتدای نزول قرآن در مواجهه با این کتاب به مثابه متن مقدس و برای فهم مقاصد آن وارد فرآیندی تحت عنوان تفسیر شدند. در زمان حیات نبی مکرم اسلام(ص) به دلیل حضور مهبط وحی، این فرآیند، پیچیدگی‌های چندانی نداشت و تفسیر کلام خداوندی، به گونه‌ای که مناسب شرایط آن زمان باشد، همانی بود که از دولب مبارک رسول خاتم(ص) خارج می‌شد اما پس از وفات پیامبر(ص) اوضاع دیگرگونه شد و مکاتب مختلفی در خصوص تفسیر قرآن پدید آمد(البته شیعه تا نیمه قرن سوم و غیبت امام عصر(عج) همچنان مفسر اصلی قرآن را در میان خود داشته و حرف او را در تفسیر قرآن حجت می‌دانسته‌اند).

 

• تفسیر روایی، این مکتب تفسیری صرفا برپایه منقولات نبوی و در نزد شیعه، کلام معصوم(ع) استوار بوده است.

• تفسیر عقلی، در این مکتب، علاوه بر روایات و منقولات از مسائل فلسفی و براهین عقلی برای فهم آیات کلام شریف بهره برده می‌شد، که البته در هر مشرب فلسفی تفاسیر مختلفی ارائه می‌شد.

• تفسیر عرفانی یا صوفیانه، در مکتب عرفانی نیز، فرد عارف، افزون بر روایات منقول، سعی بر فهم آیات قرآنی با استفاده از ذوق و شهود خویش داشته است.

 

کریستین سندز در کتاب تفاسیر صوفیانه قرآن(از سده چهارم تا سده نهم)، قسم سوم را مورد بررسی قرار می‌دهد. ناشر درباره این کتاب می‌نویسد:« کتاب «تفاسیر صوفیانه قرآن از سده چهارم تا نهم» نگاهی به میراث تفسیری صوفیه در این چند سده دارد و به اقوال و آثار صوفیان بزرگی چون سلمی، قشیری، غزالی، رشیدالدین میبدی، روزبهان بقلی و عبدالرزاق کاشانی می‌پردازد.» همچنین درباره بخش اول این کتاب آورده است:«بخش اول کتاب به بررسی پیش‌فرض‌های هرمنوتیکی صوفیه اختصاص دارد و بخش دوم مقایسه‌ای تحلیلی است میان روش‌های مفسران صوفی ذیل داستان موسی و خضر، سرگذشت مریم و آیه نور». 

 

صوفیه از آن رو که متأثر از اندیشه‌های فلسفی، مخصوصا اندیشه‌های افلاطونی و نوافلاطونی بوده و برای بیان اندیشه‌های خود از زبان رمزآمیز و ادبی بهره می‌برده‌اند؛ تفاسیری که از قرآن ارائه می‌دادند نیز تفاسیر منحصر به فرد و قابل توجهی بوده است، لذا محور بحث فصل دوم عوامل تأثیرگذاری متون تفسیر صوفیه است، لذا ناشر در این باره می‌نویسد:«بخش دوم نشان می‌دهد که تفاسیر صوفیانه، با اینکه اغلب تمثیلی دانسته شده‌‌اند، در تاریخ اندیشه اسلامی بیشتر به‌سبب رهیافت‌ها و مضامین فلسفی، ادبی و اخلاقی‌شان محل توجه بوده‌اند».

 

نویسنده این کتاب به پژوهش درباره دوران اوج تفسیرنویسی صوفیانه می‌پردازد و مطالعه آن می‌تواند برای علاقه‌مندان عرفان و تصوف و قرآن پژوهان مفید و خواندنی باشد و رسیدن این کتاب به چاپ سوم، خود، گواه بر جذابیت و خواندنی بودن آن است.

 

این کتاب را انتشارات حکمت با ترجمه زهرا پوستین‌دوز امسال به چاپ سوم رسید و با قیمت 320000 تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.