قرآن‌هایی که خوانده نمی‌شوند/ چالش‌های عرضه قرآن‌های نفیس

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، این روزها، عباراتی چون کوچکترین و بزرگترین قرآن دنیا بیشتر به چشممان می‌خورد یا خبرهایی در مورد آنها می‌شنویم. همه می‌دانیم که این مصحف‌ها برای استفاده معمول تولید نمی‌شوند و کمتر کسی هست که بخواهد چشم خود را به زحمت انداخته و با وسیله‌ای دیگر قرآن بخواند و یا خواندن بزرگترین قرآن برای کسی مقدور نیست و یا حتی قرآن مطلا که این اندازه هزینه برای آن صرف می‌شود، قطعاً برای خواندن نیست. در حالی که پیامبر اکرم(ص) درباره قرآن می‌فرماید: «هر چیز را زینتی است و زینت قرآن، صدای خوش است.»

هر چند که جنبه‌های هنری جایگاه خود را دارد، اما تأکید آیات و احادیث بر قرائت قرآن و جایگاه قلبی آن است. همانگونه که پیامبراکرم(ص) می‌فرماید: «قرآن بخوانید، به درستی که خداوند تعالی قلبی را که قرآن در آن جای دارد، عذاب نمی‌کند.»

امروزه متأسفانه ـ همگام با سایر شئونات زندگی ـ شاهد ورود بیش از پیش تجمل‌گرایی و اشرافی‌گری به حوزه قرآن هستیم و مصحف‌هایی را در نمایشگاه‌های کتاب و قرآن و سایر نمایشگاه‌ها می‌بینیم که با هدیه‌های چند ده (و بعضاً چندصد) میلیونی عرضه می‌شوند. قرآن‌هایی که به آنها واژه «نفیس» اطلاق می‌شود. فردی که چنین هزینه‌هایی برای خرید این قرآنها پرداخت می‌کند، بدون شک به جنبه‌های هنری آن توجه دارد، اما فلسفه شکل‌گیری هنرهای قرآنی بر این بوده که ارزش و جایگاه والای قرآن را نشان دهد و باعث جلب توجه به مفاهیم گرانقدر آن شود. افراط در گرایش به چنین روندی باعث به انحراف رفتن و تهی شدن این هنرها از روح قدسی آن می‌شود.

صالحی: باید در حوزه هنر قرآنی اهتمام بیشتری داشت

سیدعباس صالحی، معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در رابطه با ضرورت چاپ قرآن‌های نفیس با تعیین هدیه‌های میلیونی می‌گوید: در بحث چاپ قرآن‌ها یک فضا، فضای استفاده عام است که طبیعتاَ ویژگی‌های خود را می‌طلبد. بخش دیگر حوزه‌هایی با عنوان هنرهای قرآن است که شاخه‌ای از هنر ایرانی ـ اسلامی ما هستند و باید مورد اهتمام باشند که در کانون قرآن و در مرکزیت آن در طول 14 قرن متبلور شده است.

وی با تأکید بر توجه به هنر قرآنی بیان کرد: علاوه بر این باید در حوزه هنر قرآنی اهتمام بیشتری داشت، هنر وقتی شکل می‌گیرد، قواعد و شرایط خود را دارد و شاید نتوان همه آن را تجمل‌گرایی دانست.

حاجی شریف: قرآن‌های نفیس باید با هدیه ارزان عرضه شود

در این راستا به سراغ کارشناسان این حوزه رفته و نظرات آنها را جویا شدیم. احمد حاجی‌شریف، معاون نظارت بر چاپ و نشر قرآن سازمان دارالقرآن‌الکریم معتقد است: قرآن‌هایی که در موزه‌ها وجود دارند و به تاریخ و فرهنگ ایرانی اسلامی مربوط هستند، باید برای معرفی این فرهنگ و هنر به سراسر جهان، به چاپ برسند، اما هدیه آنها نباید آنقدر گران باشد که کسی توانایی تهیه آن را نداشته باشد.

وی می‌گوید: شاید خود قرآن به تنهایی، هدیه بالایی نداشته باشد، اما به خاطر عنوان نفیس، ظواهری نظیر جلدسازی زیبا و گران و جعبه‌ای از پوست طبیعی بیش از پیش بر هدیه آن اضافه می‌کند.

حاجی‌شریف با تأکید بر چاپ قرآن نفیس براساس استانداردهای جهانی از نظر اندازه و قطع، ادامه می‌دهد: قرآن نفیس که قیمت آن 4 – 5 میلیون است، برای خواندن نیست؛ چرا که با چند بار استفاده از آن، یکی دو میلیون از ارزش آن کاسته می‌شود، از این رو این قرآن‌ها را بیشتر مجموعه‌دار‌ها خریداری می‌کنند تا مردم عادی.

در ادامه این گفت‌وگو حاجی‌شریف، هر چند با ترویج هنر خوشنویسی ایرانی از طریق چاپ قرآن‌های نفیس موافق است، اما در رابطه با عرضه گران آن نظر موافقی ندارد و درباره چاپ کتاب مقدس سایر ادیان به صورت نفیس می‌گوید: تا به حال ندیده‌ام که انجیل را به صورت نفیس چاپ کنند، آنها اصولاً این کتاب مقدس را در کاغذهای نازک که معروف به کاغذ بایبِل و بسیار سبک است چاپ می‌کنند، تا برای استفاده‌کنندگان سبک و قابل حمل باشد و بتوانند هر جا که می‌خواهند آن را بخوانند، اما ما برعکس آنها قرآن‌هایی برای نگهداری در طاقچه‌ها چاپ می‌کنیم.

بهرام‌پور: ایراد بر قرآن‌های نفیس وارد نیست، بلکه بر خریداران آن است

ابوالفضل بهرام‌پور، مؤلف تفسیر «نسیم حیات» به صراحت ضرورتی را برای چاپ قرآن‌های نفیس قائل نیست و در این زمینه ایراد را بر چاپ‌کنندگان قرآن‌های نفیس وارد نمی‌داند و می‌گوید: اگر ایرادی وارد باشد بر خریداران این گونه کتاب‌ها است؛ چرا که مردم باید فرهنگشان ارتقا یابد و خواندن برای آنها اهمیت داشته باشد وگرنه در صورت نبود تقاضا، عرضه‌ای نیز رخ نخواهد داد.

این مترجم قرآن نیز همانند حاجی‌شریف معتقد است که خریداران قرآن‌های نفیس آن را برای خواندن خریداری نمی‌کنند و فقط جنبه زینتی آن را مورد توجه قرار می‌دهند و در پی تشریفات، هدایا و... هستند، وگرنه تولید چنین آثاری هیچ ضرورتی ندارد و تهیه آن نیز معنا ندارد.

البته این استاد تفسیر قرآن، این موضوع را حکم شرعی نمی‌داند و تنها نظر خود را بیان می‌کند و به اعتقاد وی، این وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و یا سازمان دارالقرآن است که باید از چاپ چنین قرآن‌هایی جلوگیری کرده و یا زمینه چاپ قرآن‌هایی با هزینه پایین را فراهم کند.

بیات: علاقه‌مندان به کار کلکسیونی قرآن‌های نفیس را خریداری می‌کنند

عادل بیات، مدیر فروش انتشارات مبلّغان که خود عمری را در زمینه چاپ قرآن‌های نفیس گذرانده نظری متفاوت با کارشناسان این حوزه دارد. وی درباره چاپ قرآن‌های نفیس و یا با ابعاد نامتعارف(بزرگترین و کوچکترین) می‌گوید: کوچکترین قرآن، هم دارای معایب و هم مزایایی است؛ چرا که در صورت خواندن آن، چشم به زحمت می‌افتد و بدون شک به آن آسیب خواهد زد، اما از سویی هم حمل آن راحت است و به راحتی می‌تواند آن را در هر شرایطی بخواند.

شاید این نظر کمی دور از ذهن باشد. چرا که کمتر کسی پیدا می‌شود که بخواهد قرآن را در این ابعاد بخواند. به همین دلیل صرفاً نمی‌توان عنوان نفیس را به آنها اطلاق کرد. یک اثر در شرایطی نفیس محسوب می‌شود که به راحتی بتوان آن را مورد استفاده قرار داد و ویژگی‌ها و برجستگی‌های هنری آن را نفیس کند، نه اندازه و قطع آن. البته شاید نظرات دیگری نیز در این زمینه مطرح باشد.

بیات نیز در رابطه با استفاده زینتی از قرآن‌های نفیس نظر مشترکی با حاجی‌شریف و بهرام‌پور دارد و می‌گوید: عمدتاً کسانی که کار نفیس می‌خرند، برای زینت خانه‌هایشان است، البته ممکن است خودش هم این نوع قرآن را بخواند، اما فکر نمی‌کنم کسی بخواهد این قرآن را خیلی مورد استفاده قرار دهد. چون فرد برای کار نفیس هزینه زیادی می‌کند و معمولاً علاقه‌مندان به کار کلکسیونی آن را خریداری می‌کنند و یا برای مدیران رده بالا به عنوان هدیه تهیه می‌شود و یا زوج‌های جوان آن را تهیه می‌کنند.

وی درباره اینکه چرا قرآن‌های نفیس دارای هزینه بالایی هستند، اظهار می‌کند: هزینه یک کار هنری بالاست و ما برای چاپ قرآن به خط ریحان حدود 300 میلیون تومان هزینه خطاطی را متحمل شدیم. به همین دلیل نیازمند سرمایه‌گذاری کلانی است و علاوه بر هزینه خط باید جلد و جعبه مناسبی برای آن طراحی و آماده‌سازی شود که این امر سبب می‌شود قیمت آن افزایش یابد.

بیات هزینه چاپ قرآن نفیس به خط ریحان و خاتم را که حدود 10 سال پیش به چاپ رسیده‌اند، بسیار بالا می‌داند و معتقد است: گرانی کاغذ که در سال‌های اخیر به وجود آمده، مؤسسه‌های خصوصی را تحت تأثیر زیادی قرار داده و اگر قرار باشد این قرآن‌ها در حال حاضر به چاپ برسند قیمت آن به 3 میلیون می‌رسد و مردم عادی قدرت خرید آن را نخواهند داشت.

وی درباره سود حاصل از این کار می‌گوید: ناشرانی که اقدام به چاپ قرآن نفیس می‌کنند، به خاطر سود آن نیست و سود چندانی عایدشان نمی‌شود. چرا که ما این قرآن‌ها را هنوز هم در انبار خود داریم و چندین سال این سرمایه در انبار مانده است.

البته کارهای نفیس قرآنی، بدل‌هایی نیز دارد و تمام آنچه که در بازار به نام قرآن نفیس عرضه می‌شود، لزوماً نفیس نیستند و به اعتقاد مدیرفروش انتشارات مبلّغان، جلد و جعبه‌های ویژه و یا کاغذ عطری و ظواهری که به آن افزوده می‌شود، آن را به جای قرآن نفیس در اختیار مردم قرار می‌دهند که باید مردم دقت کنند؛ چرا که باید نفاستی نسبت به سایر چاپ‌های قرآن‌ها داشته باشند.

سرمدی: قرآن ارزش آن را دارد که برایش هزینه کنیم

انتشارات سرمدی تاکنون دو قرآن منتشر کرده‌ است که یکی نسخه خطی بوده و کتابت آن 360 سال پیش توسط «محمود فقیر» و به دستور وزیری به نام «قبادخان» انجام شده و نسخه چاپی آن را منتشر کرده است و دومی قرآن به خط نستعلیق و با قلم نوری است که کتابت آن توسط «محمد حبیبی» انجام شده و ترجمه آن متعلق به استاد بهرام‌پور و به صورت مقابل است.

محمدتقی سرمدی، مدیرمسئول انتشارات درباره نفاست قرآن نفیس به خط نستعلیق می‌گوید: اصل نفاست این قرآن به خاطر خط آن است، چون کتابت این قرآن سال‌ها به طول انجامیده و پس از آن سعی کردیم با کیفیت بالایی آن را به چاپ برسانیم. تذهیب‌هایی که به کار بردیم برای 1230 صفحه انجام شد و به صورت چهارنگ است.

وی با اشاره به هدیه این قرآن‌ها می‌افزاید: قرآن‌هایی که ما عرضه می‌کنیم و یا برخی انتشارات آن را ارائه می‌کنند، نسبتاً ارزان هستند. البته در این که قرآنی را برای مساجد و عموم نشر دهیم و آنها هم بتوانند به راحتی استفاده کنند، شکی نیست و بسیار کار پسندیده‌ای است و من به عنوان یک ناشر که از 40 سال پیش تاکنون در زمینه نشر فعالم، و بر این عقیده‌ام که قرآن باید به صورت ارزان منتشر شود.

سرمدی تصریح می‌کند: در عین حال که من طالب قرآنی هستم که با بهای ارزان ارائه شود، اما دیده‌ام بسیاری از کسانی از من قرآن گرفته‌اند و بالای 150 نوع قرآن دارند. از این رو عشق به قرآن و نوع کتابت است که سبب شده آنها این قرآن‌ها را خریداری کنند؛ یعنی تقاضایی در این زمینه وجود دارد و این تقاضا و نیاز باید پاسخ داده شود.

وی یادآور می‌شود: به خاطر ویژگی که قرآن دارد، باید گفت که این ارزش را دارد که برای آن هزینه کرد و این امر منافاتی با این ندارد که قرآن را به شکل‌های گوناگون به چاپ نرسانیم. قرآن کلام وحی است، و در جهان بیشترین تیراژ را دارد و به همین دلیل آن را نه تنها با کتابت گوناگون بلکه باید با به کارگیری هنرهای مختلف منتشر کرد.

اکبرخانزاده: ترویج قرآن با جذابیت‌های هنری وظیفه هنرمندان است

رائین اکبر‌خانزاده، ریزنگار قرآن، 15 سال است کار قرآن انجام می‌دهد و این کلام الهی را با ریزترین قلم بر روی طلا و جواهر می‌نویسد و اثری فاخر خلق کرده و همه را به شگفتی وا می‌دارد. خانزاده معتقد است باید برای قرآن هزینه کرد و آن را به بهترین شکل به مردم جهان ارائه کرد.

وی در رابطه با ضرورت نگارش قرآن بر روی طلا می‌گوید: وقتی برای ساخت ضریح ائمه اطهار(ع) از طلا استفاده شده و هزینه‌های میلیاردی برای آن صرف می‌شود، نمی‌گوییم تجملات است، اما زمانی که برای قرآن می‌خواهیم هزینه کنیم، تجملات تلقی می‌شود؛ در حالی که باید صدبرابر هزینه‌ای که برای ساخت ضریح می‌کنیم برای قرآن هزینه کنیم.

خانزاده می‌افزاید: حضرت علی(ع)، اولین کاتب قرآن است، از این رو کتابت قرآن اهمیت زیادی دارد. در کشور ما حافظ و قاری قرآن تشویق و تقدیر می‌شود، اما جایگاه کاتب قرآن کجاست؟ ما چه اندازه به کتابت قرآن اهمیت می‌دهیم؟ در حالی که حافظ و قاری قرآن پس از مرگشان آنچه در حافظه و قلب خود دارند را با خود می‌برند، اما آنچه پس از مرگ کاتب قرآن می‌ماند، نوشته‌هایش است.

این ریزنگار قرآن تصریح می‌کند: به نظرم ترویج و توسعه هنر قرآن با جذابیت‌های هنری برعهده افرادی همانند من است و ترویج مفاهیم قرآن نیز برعهده روحانیون است و هر کدام باید به وظایف خود عمل کنند.

آنچه در مصاحبه‌های موافقان و مخالفان چاپ قرآن‌های نفیس آمد، عده‌ای بر این عقیده بودند که اشکالی ندارد که قرآن به صورت هنری ترویج یابد و این که در موزه‌های دنیا، قرآن‌های نفیس وجود دارد، به خاطر هنری است که در آن به کار رفته است و عده‌ای نیز بر این باورند که هیچ ضرورتی بر چاپ چنین قرآن‌هایی نیست و باید به اصل هدف قرآن اهمیت داد.

به نظر می‌رسد هدف قرآن، آموزش است و برای دست‌یابی به این هدف هم نیازمند جنبه‌های هنری و هم بعد مفاهیم آن هستیم و باید دست‌اندرکاران هر زمینه، تلاش کنند تا به هدف نهایی دست یابیم. البته نباید کسانی که در زمینه ترویج مفاهیم قرآن مسئولند و وظیفه‌ای سنگین بر دوش دارند، از مسئولیت خود غفلت کنند که این غفلت سبب می‌شود جنبه هنری قرآن بیشتر معرفی شود و گرفتار تجمل‌گرایی در عرصه قرآن شویم. بنابراین کوتاهی در هر زمینه می‌تواند آسیب‌هایی به بار آورد که باید در این راستا هوشیار باشیم و نگذاریم، استفاده ما از قرآن تبدیل به یک استفاده دکوری شود. در حالی که باید سعی شود، آموزه‌های قرآنی وارد زندگی مردم شود نه قرآن‌های دکوری، میلیونی و نفیس.