به گزارش خبرگزاری بینالمللی قرآن(ایکنا) شانزدهمین اجلاس رسمی چهارمین دوره مجلس خبرگان رهبری در روزهای 11 و 12 شهریور برگزار میشود. به همین مناسبت در گزارشی به بررسی ساختار، وظایف و تاریخچه دورههای مختلف مجلس خبرگان پرداختهایم.
مجلس خبرگان رهبری مجلسی متشکل از فقهای واجد شرایط است که بر اساس اصل ۱۰۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مسئولیت تعیین و نظارت بر ولی فقیه (رهبر جمهوری اسلامی) را دارد، مدت هر دورهٔ این مجلس که اعضای آن به وسیلهٔ انتخابات و توسط رأی مستقیم و مخفی مردم انتخاب میشوند، هشت سال میباشد.
در واقع مجلس خبرگان رهبری وظیفه تحقق اصل پنج قانون اساسی را برعهده دارد. اصل پنجم بیان میدارد که «در زمان غیبت حضرت ولی عصر(عج) در جمهوری اسلامی ایران ولایت امر و امامت امت برعهده فقیه عادل و باتقوا، آگاه به زمان ، شجاع ، مدیر و مدبر است که طبق اصل یک صد و هفتم عهده دار آن میگردد».
مجلس خبرگان در قانون اساسی
به دلیل اهمیت همین موضوع فصل هشتم قانون اساسی به مسئله رهبری پرداخته است و اصول 107، 108 و111 قانون اساسی به این نهاد اختصاص داده شده است.
اصل 107: پس از مرجع عالیقدر تقلید و رهبر کبیر انقلاب جهانی اسلام و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت الله العظمی امام خمینی «قدس سره الشریف » که از طرف اکثریت قاطع مردم به مرجعیت و رهبری شناخته و پذیرفته شدند ، تعیین رهبر به عهده خبرگان منتخب مردم است . خبرگان رهبری درباره همه فقهای واجد شرایط مذکور در اصول پنجم و یکصد و نهم بررسی و مشورت می کنند، هرگاه یکی از آنان را اعلم به احکام و موضوعات فقهی یا مسائل سیاسی واجتماعی یا دارای مقبولیت عامه یا واجد برجستگی خاص در یکی از صفات مذکور در اصل یک صد و نهم تشخیص دهند او را به رهبری انتخاب می کنند و در غیراین صورت یکی از آنان را به عنوان رهبر انتخاب و معرفی می نمایند. رهبر منتخب خبرگان ، ولایت امر و همه مسوولیتهای ناشی از آن را برعهده خواهد داشت . رهبر در برابر قوانین با سایر افراد کشور مساوی است.
اصل 108: قانون مربوط به تعداد و شرایط خبرگان ، کیفیت انتخاب آنها و آیین نامه داخلی جلسات آنان برای نخستین دوره باید به وسیله فقهای اولین شورای نگهبان تهیه و با اکثریت آرای آنان تصویب شود و به تصویب نهایی رهبر انقلاب برسد. از آن پس هرگونه تغییر و تجدیدنظر در این قانون و تصویب سایر مقررات مربوط به وظایف خبرگان ، در صلاحیت خود آنان است.
اصل 111: هرگاه رهبر از انجام وظایف قانونی خود ناتوان شود یا فاقد یکی از شرایط مذکور در اصول پنجم و یک صد و نهم گردد، یا معلوم شود از آغاز فاقد بعضی از شرایط بوده است ، از مقام خود برکنار خواهد شد. تشخیص این امر به عهده خبرگان مذکور در اصل یک صد و هشتم میباشد.
در صورت فوت یا کناره گیری یا عزل رهبر، خبرگان موظفند در اسرع وقت نسبت به تعیین و معرفی رهبر جدید اقدام نمایند. تا هنگام معرفی رهبر، شورایی مرکب از رئیسجمهور، رئیس قوه قضائیه و یکی از فقهای شورای نگهبان به انتخاب مجمع تشخیص مصلحت نظام، همه وظایف رهبری را به طور موقت به عهده میگیرد و چنانچه در این مدت یکی از آنان به هر دلیل نتواند انجام وظیفه نماید، فرد دیگری به انتخاب مجمع، با حفظ اکثریت فقها در شورا، به جای وی منصوب میگردد.
ساختار مجلس خبرگان
مجلس خبرگان رهبری، از سه بخش هیئت رئیسه، کمیسیونها و دبیرخانه تشکیل میشود:
الف) هیئت رئیسه
مجلس خبرگان، داراى دو گونه هیئت رئیسه است: هیئت رئیسه سنی که در اوّلین جلسه مجلس خبرگان، بر اساس سنّ نمایندگان، تعیین میشود که مسنترین فرد از خبرگان حاضر، به عنوان رئیس سنى و فرد بعدى به منزله نایبرئیس و دو نفر از جوانترین خبرگان حاضر، به سمت منشی تعیین میشوند و در جایگاه مخصوص قرار میگیرند.
هیئت رئیسه سنّى، وظایف زیر را بر عهده دارد:
- اداره جلسه افتتاحیه؛
- انجام دادن مراسم تحلیف؛
- اجراى انتخابات هیئترئیسه دائم.
هیئت رئیسه سِنّى، با انتخاب اعضاى هیئت رئیسه دائم، به کار خود پایان میدهد. مدّت زمان هیئت رئیسه سنى، فقط در اوّلین جلسه هر دوره از مجلس خبرگان است و هیئت رئیسه دوم، هیئت رئیسه دائم است.
این هیئت، مرکب از رئیس، دو نایبرئیس، دو منشى و دو کارپرداز است که از میان اعضاء، براى مدّت دو سال و با رأى مخفى، انتخاب میشوند.
انتخاب رئیس، با رأى اکثریت مطلق حاضران و انتخاب نواب رئیس و منشیان و کارپردازان، هر کدام جداگانه و با اکثریت نسبى و به صورت مخفى خواهد بود. در صورتى که در انتخاب رئیس، در مرحله اول، اکثریت مطلق حاصل نشود، از بین دو نفرى که بیشترین رأى را کسب کردهاند، با رأىگیرى مجدد و اکثریت نسبى، رئیس، انتخاب میشود.
ریاست مجلس خبرگان، علاوه بر اداره جلسات مجلس خبرگان، بر کلیه امور ادارى، مالى، استخدامى و سازمانى مجلس خبرگان، نظارت دارد و باید با ارتباط منظم با رهبرى، شرایط را براى انجام دادن وظایف مجلس خبرگان آسان کند. وى، مصوبات قانونى مجلس خبرگان را امضا و به مراجع ذىربط ابلاغ میکند. رئیس مجلس خبرگان، موظف است گزارشى سالانه از عملکرد و اقدامات هیئت رئیسه را به مجلس خبرگان ارائه کند.
ب) کمیسیونها
مجلس خبرگان رهبری دارای 6 کمیسیون است که وظیفه آنها انجام بررسىهاى کارشناسى و تهیّه گزارش جهت طرح در جلسات رسمى است که به شرح ذیل میباشند:
1. کمیسیون اصل 108 قانون اساسى
به منظور بررسى و تدوین قوانین مربوط به خبرگان، از جمله انتخابات و آییننامه داخلى مجلس خبرگان، تشکیل میگردد. اعضاى اصلى آن، یازده نفر و اعضاى علیالبدل، چهار نفرند.
2. کمیسیون امور مالى و ادارى
این کمیسیون به بررسى امور مالى و ادارى مجلس خبرگان میپردازد و داراى نه عضو اصلى و سه عضو علیالبدل است.
3. کمیسیون اصل 107 و 109 قانون اساسى
به منظور آمادگى خبرگان براى اجراى اصل 107 و شناخت حدود و شرایط مذکور در اصل 5 و 109 قانون اساسى، کمیسیونى مرکب از یازده نفر عضو اصلى و چهار نفر عضو علیالبدل، تشکیل مى شود تا درباره همه موارد مربوط به شرایط و صفات رهبر و درباره همه کسانى که در مظان رهبرى قرار دارند، تحقیق و بررسى به عمل آورد و نتایج آن را به هیئت رئیسه ارائه کند. گزارش این کمیسیون، سرى تلقى میشود و به صورت اسناد طبقهبندى شده، حفاظت میگردد و بدون تصویب مجلس خبرگان، در اختیار دیگرى قرار نمیگیرد، مگر رهبرى، که عنداللزوم به اطّلاع وى میرسد.
4. کمیسیون سیاسى - اجتماعى
به منظور آگاهى مستمر اعضاى مجلس خبرگان از تحولات مهم داخلى و جهانى، به ویژه در زمینه مسائل سیاسى، فرهنگى، مدیریتى، امنیتى و اقتصادى تشکیل میشود و موظف است با تشکیل جلسات با حضور نخبگان و مسئولان امور سیاسى، امنیتى، فرهنگى، اقتصادى، اجتماعى، مسائل مهم داخلى و جهانى را که به نحوى، به انجام وظایف خبرگان، به ویژه وظایف مذکور در اصول 107 و 109 قانون اساسى، مربوط میشود، مورد بررسى قرار دهد و گزارش آن را به هیئت رئیسه تقدیم کند تا در اولین اجلاسیه خبرگان، به اطلاع اعضا برسد.
5. کمیسیون تحقیق موضوع اصل 111 قانون اساسى
به منظور اجراى اصل 111 قانون اساسى و براى نظارت بر استمرار شرایطى که در اصل 5 و 109 قانون اساسى براى رهبرى ذکر شده است و تصمیمگیرى در موارد فقدان آن، تشکیل میشود.پ
تحقیقات و مذاکرات این کمیسیون، محرمانه است. مجلس خبرگان، به وسیله این کمیسیون، موضوع نظارت بر رهبرى را به اجرا میگذارد. این کمیسیون، باید هرگونه اطلاعات لازم را در رابطه با اصل 111، در محدوده قوانین و موازین شرعى، تحصیل کند و نسبت به صحت و سقم گزارشهاى مربوطه، بررسى لازم را به عمل آورد. سایر اعضاى خبرگان نیز، اطلاعات خود را در باره اصل 111، در اختیار این کمیسیون قرار میدهند. کمیسیون، بعد از بررسى و تحقیق، در صورتى که مطالب مذکور را براى تشکیل اجلاس خبرگان، کافى نداند، موضوع را با عضو یا اعضاى خبرگان که اطلاعات را در اختیار گذاردهاند، در میان میگذارد و توضیحات خود را ارائه میکند و در صورتى که آنان قانع نشدند، اگر اکثریت نمایندگان، تقاضاى تشکیل جلسه فوقالعاده را کنند، اجلاسیّه مجلس خبرگان، برگزار میشود.
6. کمیسیون بررسى راههاى پاسدارى و حراست از ولایت فقیه
به منظور بررسى راههاى مناسبِ پاسدارى و حراست از ولایت فقیه، تشکیل میگردد. اهم وظایف آن، ارائه پیشنهاد به هیئت رئیسه در این امور است:
1. تحقیق و پژوهش در موضوع حکومت اسلامى، بالاخص ولایت فقیه، تألیف و نشر آن به صورتهاى مناسب و پاسخ به شبهات.
2. معرفى ولایت فقیه در مجامع علمى داخل و خارج کشور و در سطح عموم مردم.
3. بررسى شیوههاى مناسب تدریس و ترویج اندیشه حکومت اسلامى و ولایتفقیه، در سطوح مختلف تحصیلى دانشآموزان و دانشجویان و نیز در سطح رسانههاى عمومى، خصوصا صدا و سیما و ارائه راهکارهاى مناسب به هیئت رئیسه مجلس خبرگان.
ج)دبیرخانه
دبیرخانه مجلس خبرگان نهادى است قانونى که زیر نظر هیئت رئیسه مجلس خبرگان، اداره میشود و براى انجام مأموریتها و مسئولیتها و تنظیم امور مربوط به مجلس خبرگان، تشکیل میگردد که بخشی از وظایف آن عبارتست از:
بخش اول:
الف - تنظیم کلیه امور مربوط به مجلس، کمیسیونها و هیئت رئیسه و ارتباط با ریاست مجلس و برقرارى ارتباط متقابل.
ب - تنظیم روابط مجلس، کمیسیونها، هیئتها و اعضا، با مقام معظم رهبرى و دستگاههاى گوناگون کشور.
ج - همکارى لازم بامسئولین ذیربط، در اجراى انتخابات مجلس خبرگان، با رعایت قانون و آییننامه انتخابات.
د - معرفى نهاد خبرگان.
ه - چاپ و انتشار مصوبات مجلس، به صورت اختصاصى یا عمومى، حسب مورد با توجه به آییننامه خبرگان و انعکاس اخبار به رسانههاى گروهى با هماهنگى مقامات ذیربط.
و - تحقیق و پژوهش در موضوع حکومت اسلامى، بالأخص ولایت فقیه، تألیف و نشر آن به صورتهاى مناسب، معرفى ولایت فقیه در مجامع علمى داخل و خارج کشور و در سطح عموم مردم براساس سیاستگذارى کمیسیون بررسى راههاى پاسدارى و حراست از ولایتفقیه، پس از تأیید هیئت رئیسه.
ز - تهیه بولتن حاوى اخبار و گزارشات مربوط به امور رهبرى، نمایندگان رهبرى در ارگانها و نهادها، نهادهاى وابسته، مسئله ولایت فقیه، مسائل سیاسى و بینالمللى و مسائل جارى کشورى که میتواند در وسعت بینش و بالمآل در تصمیمگیرى خبرگان مؤثر باشد.
بخش دوم:
الف - تهیه دستور کار جلسات عادى و فوقالعاده مجلس و ارائه به هیئت رئیسه.
ب - تهیه گزارشها و منابع لازم در زمینه مسائل فقهى، فرهنگى، اجتماعى و سیاسى، در حوزه مسئولیت خبرگان، براى اعضاى هیئت رئیسه و ریاست مجلس و خبرگان.
ج - تهیه صورت مذاکرات مجلس و کمیسیونها و هیئتها.
د - نگهدارى و طبقهبندى و بایگانى اسناد و مدارک مربوط و نیز مصوبات مجلس و کمیسیونهاى خبرگان، با استفاده از امکانات و تجهیزات لازم.
ه - تهیه مواد و متون لازم، جهت اعلام مواضع، براى هیئت رئیسه و تنظیم پیشنویس بیانیهها.
و - تهیه طرح تشکیلات دبیرخانه، براى تصویب هیئت رییسه و سازمان مدیریت و برنامهریزى.
شرایط انتخابات مجلس خبرگان
الف) تعداد خبرگان
ماده 1 – عده نمایندگان مجلس خبرگان در هر استان، همان عدد دوره اول خواهد بود.
ماده 2 – استانهایی که جدیداً تشکیل شده یا میشود با رعایت ماده اول ، تعداد خبرگان به نسبت جمعیت هر استان بین استانهای جدید تقسیم میشود و از تاریخ آمارگیری سال 1365 به ازای هر یک میلیون نفری که به جمعیت هر استان اضافه شود یک نماینده دیگر به نمایندگان آن استان افزوده خواهد شد.
ب) شرایط انتخاب شوندگان
ماده 3 – خبرگان منتخب مردم باید دارای شرایط زیر باشند:
الف – اشتهار به دیانت و وثوق و شایستگی اخلاقی
ب – اجتهاد در حدی که قدرت استنباط بعض مسائل فقهی را داشته باشد و بتواند ولیّ فقیه واجد شرایط رهبری را تشخیص دهد.
ج – بینش سیاسی و اجتماعی و آشنایی با مسائل روز.
د – معتقد بودن به نظام جمهوری اسلامی ایران.
ﻫ - نداشتن سوابق سوء سیاسی و اجتماعی.
تبصره 1 – مرجع تشخیص دارا بودن شرایط فوق، فقهای شورای نگهبان قانون اساسی میباشند.
تبصره 2 – کسانی که رهبر معظم انقلاب – صریحاً و یا ضمناً – اجتهاد آنان را تأیید کرده باشد، از نظر علمی نیاز به تشخیص فقهای شورای نگهبان نخواهند داشت.
تبصره 3 – ضرورت ندارد که نمایندگان، ساکن و یا متولد حوزه انتخابیه خود باشند.
ج) شرایط انتخاب کنندگان
ماده 4 – انتخاب کنندگان باید دارای شرایط ذیل باشند:
الف – تابعیت جمهوری اسلامی ایران
ب – داشتن پانزده سال تمام
د) مدت
ماده 5- خبرگان برای مدت هشت سال، انتخاب میشوند و شش ماه به پایان هر دوره باید انتخابات دوره بعد آغاز گردد، به طوری که سه ماه به پایان هر دوره، انتخابات دوره بعد خاتمه یافته باشد.
آییننامه داخلی مجلس خبرگان رهبری
ماده 12 – جلسات مجلس خبرگان، با حضور دو سوم کل خبرگانی که میباید انتخاب گردند، رسمیت مییابد.
ماده 13 – مصوبات مجلس خبرگان، با موافقت نصف به علاوه یک حاضران، معتبر است، مگر در مورد تعیین رهبر که موافقت دو سوم حاضران معتبر میباشد.
ماده 14 – جلسه افتتاحیه، به وسیله هیئت نظارت مرکزی، با تلاوت آیاتی از قرآن کریم آغاز میگردد ، سپس رئیس هیئت نظارت، از هیأت رئیسه سنی – که قبلاً بر مبنای شناسنامه تعیین شدهاند – دعوت میکند تا به جایگاه مخصوص روند و اداره جلسه را به عهده گیرند.
تبصره – هیئت رئیسه سنی ، مرکب است از رئیس، نایب رئیس از سالمندترین و دو منشی از جوانترین اعضای حاضر در جلسه.
ماده 15 – صورت جلسات به وسیله نوار، ضبط و بوسیله تندنویس، پیاده میشود و به امضای رئیس یا نایب رئیس میرسد.
صورت جلسه انتخاب رهبر، باید به امضای همه اعضای حاضر در جلسه برسد.
ماده 16 – در آغاز نخستین جلسه رسمی ، خبرگان مراسم تحلیف را بدین صورت برگزار میکنند: «ما در برابر قرآن مجید و مردم شریف ایران، به خدای متعال، سوگند یاد میکنیم که در ایفای وظیفه سنگینی که به عهده داریم، یعنی تشخیص و معرفی بهترین فرد، برای مقام والای رهبری امت، خود را در پیشگاه مقدس خداوند و در برابر ملت غیور ایران، مسئول بدانیم و کوچکترین مسامحه و خیانت را روا نداریم››.
ماده 17 – هیئت رئیسه سنی بلافاصله به انتخاب هیئت رئیسه دائم ، میپردازد.
ماده 18 – هیئت رئیسه دائم ، نیز مرکب است از 4 نفر: رئیس، نایب رئیس و دو منشی که برای مدت دو سال با رأیگیری مخفی و اکثریت نسبی انتخاب میشوند.
ماده 19 – مجلس خبرگان سالی یکبار حداقل به مدت دو روز، اجلاسیه رسمی دارد.
ماده 20 – در مواردی که هیئت رئیسه لازم بداند، یا ده نفر از اعضا کتباً پیشنهاد کنند ، اجلاسیه فوق العاده تشکیل میشود.
ماده 21 – وظیفه مجلس خبرگان در اجلاسیه های عادی خود ، اجرای اصل 111 قانون اساسی و به بحث و تبادل نظر درباره مسائل مربوط به رهبری و تبادل نظر برای یافتن بهترین شیوه عمل در جهت ایفای این مسئولیت خطیر و پیشنهاد آن به مقام رهبری میباشد.
ماده 22 – این قانون در بیست و یک ماده و شش تبصره ، در جلسه مورخه 10/7/1359 فقهای شورای نگهبان ، تنظیم و برای تصویب نهایی به پیشگاه امام امت تقدیم گردید.
تاریخچه ادوار مجلس خبرگان رهبری
تاکنون 4 دوره از مجلس خبرگان رهبری تشکیل شده است. نخستین مجلس خبرگان رهبری در شرایطی تشکیل شد که کشور در حال جنگ با عراق بود. انتخابات این مجلس در تاریخ ۱۹ آذر ۱۳۶۱ برگزار شد که نزدیک ۱۸ میلیون نفر در آن شرکت کردند. در این دوره ۷۵ نفر از نمایندگان مجلس خبرگان تعیین شدند و انتخابات بقیه نمایندگان به دور دوم کشید.
نخستین مجلس خبرگان رهبری که در واقع دومین مجلس خبرگان (پس از مجلس خبرگان قانون اساسی) بود در ساعت ۹:۱۰ دقیقه ۲۴ مرداد ۱۳۶۲ با پیام امام خمینی(ره) آغاز به کار کرد.
انتخابات دومین دوره مجلس خبرگان در 16 مهر 1369 با مشارکت 41 درصدی مردم برگزار شد و83 نفر به عضویت این مجلس برگزیده شدند.
اول آبان 1377 انتخابات سومین دوره مجلس خبرگان برگزار شد و 46.3 درصد مردم در این انتخابات شرکت کردند و نهایتا 86 نفر برگزیده شدند.
انتخابات دوره چهارم که دوره کنونی است نیز در 24 آذر 1385 برگزار شد و 60 درصد مردم برای رای دادن پای صندوقهای رای آمدند و 86 نفر از منتخبان خود را راهی مجلس خبرگان رهبری کردند.
ریاست این مجلس از زمان تأسیس در سال ۱۳۶۱ به عهده آیتالله علی مشکینی بود که پس از وفات ایشان در سال ۱۳۸۶، آیتالله هاشمی رفسنجانی عهدهدار ریاست این مجلس شد و در سال ۱۳۸۹ نیز آیتالله محمدرضا مهدوی کنی جانشین وی شد که ریاست کنونی دوره چهارم را تا پیش از بیماری اخیر برعهده داشت.
ریاست موقت اجلاسیه شانزدهم دوره چهارم با توجه به غیبت آیتالله مهدویکنی برعهده نایب رئیس اول ایشان، آیتالله هاشمی شاهرودی است.