قاب‌بندی و نمایش ضعیف از سلحشوری ارتش در دوران دفاع مقدس
گروه هنر: نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس بی‌بدیل بوده است؛ با این وجود سینما، تلویزیون و تئاتر هر یک سهمی ناچیز در بازنمایی رشادت شیرمردان ارتش جمهوری اسلامی ایران داشته‌اند.
امروز شنبه، 29 فروردین، روز ارتش جمهوری اسلامی ایران است؛ به این بهانه به مرور آثار سینمایی، تلویزیونی و نمایشی این سال‌ها با موضوع ارتش پرداخته‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
«عقاب‌ها» به کارگردانی مرحوم ساموئل خاچیکیان در سال 63 از جمله فیلم‌های نوستالژیک سال‌های ابتدایی دوران دفاع مقدس بود که به عملیات هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران در روزهای آغازین جنگ می‌پردازد، فیلمی که با استقبال خوبی از سوی مخاطبان روبرو شد و آن را جزء فیلم‌های پرفروش دفاع مقدس کرد.
آمار بالای فروش این فیلم حدود 750 میلیون تومان است که از میان جمعیت 45 میلیون نفری آن روزهای کشور 18 درصد را به سالن‌های سینما کشاند، نشان از آن داشت که مردم علاقه فراوانی به فیلم‌های جنگی دارند و می‌توان با پرداخت مؤثر به آن، اقتصاد سینما را شکوفاتر از قبل کرد.
فیلم دیگری که در این سال با موضوع عملیات‌های ارتش جمهوری اسلامی ساخته شد، «پایگاه جهنمی» ساخته اکبر صادقی بود که به موضوع عملیات تکاوران ارتش در انهدام یکی از پایگاه‌های دشمن بعثی می‌پرداخت.
«کانی‌مانگا»؛ توفیق سینما در بازنمایی سیمای ارتش پس از «عقاب‌ها»
اما تجربه موفق فیلم «عقاب‌ها» یک بار دیگر در سال 66 با ساخت فیلم «کانی‌مانگا» ساخته مرحوم سیف‌الله داد تکرار می‌شود؛ داستان فیلم در مورد عده‌ای از تکاوران ارتش است که برای اسیر کردن خلبان عراقی به کوه‌های غربی کشور اعزام و در آنجا با عده‌ای از اشرار کرد و منافقین درگیر می‌شوند و...
«کانی‌مانگا» صرف نظر از جوایز بی‌شماری که در جشنواره فیلم فجر به خود اختصاص داد و آمار بالای فروش، رکوردار اختصاص سالن‌های سینما به یک فیلم جنگی با 15 سالن بود که در نوع خود کم‌نظیر محسوب می‌شود.
اما پس از «کانی‌مانگا» تا سال 73 که فیلم سینمایی «حمله به اچ 3» توسط شهریار بحرانی ساخته شد، فیلم شاخص دیگری که بازگوکننده رشادت‌های ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس محسوب شود ساخته نشد؛ فیلم «حمله به اچ 3» نیز بر پایه یک ماجرای واقعی به عملیات جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش در انهدام پایگاه‌های هوایی رژیم بعث در منطقه «الولید» عراق می‌پردازد که جذابیت‌های خاص خود را دارا بوده و موجب شد تا مخاطبان زیادی برای تماشای آن به سینما بیایند.
«دایره سرخ» و «خلبان» دو فیلم شورجه با موضوع ارتش
سال 74 جمال شورجه فیلم سینمایی «دایره سرخ» را می‌سازد که در خلاصه داستان آن آمده است: «هواپیمای سرگرد رضا ابراهیمی، خلبان نیروی هوایی، هنگام بازگشت از یک عملیات برون‌مرزی توسط پدافند سنگین یک منطقه ناشناس در خاک عراق مورد اصابت گلوله قرار می‌گیرد و ... »
سال 76، مجدداً جمال شورجه دست به کار می‌شود و فیلم سینمایی «خلبان» که دربردارنده زندگی شهید عباس دوران است را می‌سازد؛ سروان عباس دوران، خلبان موفق نیروی هوایی است که دشمن چند بار در ترور او ناکام مانده و حال مسئولیت عملیات دشواری بر فراز خاک بغداد را به عهده می‌گیرد و همراه با یک اسکادران شامل 10 هواپیمای جنگنده به بغداد هجوم می‌برد تا علاوه بر گذشتن از دیوار مستحکم پدافند بغداد، با پرواز در ارتفاع پایین دیوار صوتی را بشکند.
عبدالحسن برزیده سال 77 فیلم «شکار خاموش» را جلوی دوربین می‌برد. این فیلم تلاش پرسنل نیروهای هوایی ارتش برای آماده‌سازی یک هواپیمای ساقط شده ایرانی برای پرواز دوباره که به منظور شناسایی موقعیت دشمن رفته، اما مورد هدف قرار گرفته است را به نمایش در‌می‌آورد...
نقش نیروهای ارتش در سینمای جنگ بیشتر مکمل و حامی سپاه و بسیج بوده است
به جرئت می‌توان گفت غیر از چند فیلم شاخص سینما که نام آنها برده شد، تقریباً در هیچ یک از آثار سینمایی ساخته شده تاکنون، فیلمی که بتوان در آن نقش ارتش جمهوری اسلامی ایران را در سه منطقه زمینی، هوایی و دریایی به نحو شایسته‌ای نشان داد نمی‌توان برشمرد؛ در این چند فیلم نیز تنها به نقش هوانیروز ارتش به شکلی پررنگ‌تر پرداخته شده است و همه آثار سینمایی ساخته شده در حوزه دفاع مقدس تا امروز وجهی از ارتش و فرماندهان و پرسنل سختکوش آن را به نمایش گذاشته‌اند که تنها حامی و مکمل عملیات‌هایی بوده‌اند که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و نیروهای بسیج در آن حضور داشتند؛ در حالی که با نگاهی عمیق به اسناد جنگی، بسیاری از ناگفته‌ها در مورد نقش ارتش در دفاع مقدس باقی است که اتفاقاً اغلب آنها قابلیت تبدیل شدن به یک اثر فاخر سینمایی را دارند.
صرف نظر از فیلم «چ» که البته در آن به حضور ارتش در پایان دادن به یک قائله جدای از جنگ تحمیلی اشاره می‌شود، پرداختن به ارتش در سینما به عنوان یکی از بازوهای کارآمد در هشت سال دفاع مقدس کمرنگ است و تنها در آثاری همچون «دوئل»، «سرزمین خورشید»، «دیده‌بان»، «مهاجر»، «برج مینو» و... شبحی از تأثیر نیروهای ارتشی در توفیقات جنگی به نمایش درمی‌آید.
در تلویزیون فقر پرداختن به حضور ارتش در آثار نمایشی که دارای داستان پرکشش برای مخاطب باشد بیشتر هویداست؛ هر چند که اغلب آثار تصویری تولید شده گروه تلویزیونی ارتش و جهاد به تولیدات مستند پرداخته‌اند تا داستانی که بازگوکننده جذاب‌تر وقایع جنگ باشند.
«سیمرغ» و «شوق پرواز» دو سریال شاخص تلویزیون با موضوع ارتش
تنها مجموعه تلویزیونی قابل تأمل با موضوع پرداختن به پرسنل ارتش جمهوری اسلامی ایران تا همین اواخر که شاهد تولید سریال «شوق پرواز» توسط یدالله صمدی با محوریت زندگی‌نامه شهید عباس بابایی باشیم، مجموعه «سیمرغ» به کارگردانی حسین قاسمی‌جامی بود که این مجموعه نیز به هوانیروز ارتش جمهوری اسلامی ایران اشاره داشت و مشخصاً بازگوکننده زندگی دو خلبان ارتش یعنی شهید احمد کشوری و شهید علی‌اکبر شیرودی است.
همان طور که گفته شد، سریال «شوق پرواز» نیز با موضوع زندگی شهید عباس بابایی براساس خاطرات ملیحه حکمت، همسر شهید توسط یدالله صمدی در دهه اخیر نوشته و ساخته شد. هر چند که توانست حداکثر بینندگان تلویزیونی را جذب خود کند، اما از نظر فنی و جذابیت‌های بصری یک اثر فاخر تلویزیونی با موضوع جنگ فاصله زیادی داشت.
خلأ پرداختن به موضوع ارتش در آثار تئاتر مقاومت
در تئاتر نیز تاکنون شاهد اثر شاخص نمایشی که به رویداد و یا یکی از شخصیت‌های ارتش جمهوری اسلامی بپردازد، نبوده‌ایم غیر از همین ماه‌های اخیر که فرزند شهید احمد کشوری، یعنی علی کشوری که خود دانش‌آموخته تئاتر است، نمایش «کابوس شب نیمه آذر» را در مورد زندگی پدر شهیدش به روی صحنه تئاتر برد.
در پایان این یادداشت نکته قابل تأملی شایان ذکر است و آن اینکه صرف نظر از پرداخت ضعیف سینما، تلویزیون و تئاتر به نقش بی‌بدیل ارتش در دوران دفاع مقدس، بیشترین تولیدات تصویری و نمایشی در این حوزه به اشخاص و عملیات‌های نیروی هوایی معطوف شده و اثری از عملیات‌های غرورآفرین ارتش در دو بخش زمینی و دریایی در این مدیوم‌های هنری نیست که جای شگفتی و البته تأمل فراوان دارد؛ به طور مثال در جنگ دریایی ایران و عراق براساس یک نقشه نظامی بی‌نقص، ما در روزهای آغازین جنگ تقریباً توانستیم نیروی دریایی عراق را فلج کنیم و رژیم بعث تا پایان جنگ هیچ گاه موفق به ترمیم نیروی دریایی خود نشد که جا دارد در این زمینه آثار تولید و به نمایش درآیند.
