علیرضا کاوند عنوان کرد:
تفاوت سطح تفاسیر موضوعی/ نیازمند تدبیر برای تبلیغ
گروه اندیشه: علیرضا کاوند معتقد است سطح تفاسیر موضوعی متفاوت هستند به عنوان نمونه تفسیر موضوعی قرآن کریم نوشته آیت‌الله جوادی‌آملی عمدتاً از سوی فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی دنبال می‌شود؛ در صورتی که عموم مردم از تفاسیر پیام قرآن، منشور جاوید و معارف قرآن بهره می‌برند.
«تفسير موضوعى» عبارت است از: گردآورى آيات قرآنى مربوط به موضوعى خاص، تحليل آنها و به دست آوردن نظريه قرآن درباره آن موضوع. گرچه تفسير موضوعى در عصر اخير، بيشتر مورد توجه انديشمندان واقع شده، اما نه پديده‌اى نوظهور است و نه کم‌اهمیت. در همین رهگذر نظر مفسران قرآن و پژوهشگران این حوزه را درباره چیستی و چرایی «تفسیر موضوعی» جویا شدیم که در ادامه مشروح گفت‌وگوی خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، با علیرضا کاوند بروجردی، عضو هیئت علمی دانشکده تفسیر و معارف قرآن کریم را می‌خوانید.
ایکنا: به نظر شما آیا تفاسیر موضوعی در پاسخ به نیازهای اجتماعی بلوغ و ظهور کردند؟
پیش از بیان این مطلب ضروری است به 2 روش تفسیر موضوعی اشاره کنم. در یک روش؛ موضوعات از درون قرآن انتخاب می‌شود و مفسر به عنوان نمونه، آیات نماز یا جهاد را از قرآن گردآوری می‌کند و با توجه به قرائن و شواهد دیگر، که عبارت است از معقولات و مفاهیم عقلیه و روایات اهل بیت(ع)، به تحلیل آیات و نتیجه‌گیری از آنها می‌پردازد. روش دوم تفسیر موضوعی بدین صورت است که موضوعات از متن جامعه یا علوم و رویدادهای عصر حاضر انتخاب می‌شود و به عنوان نمونه یک پرسش به قرآن عرضه می‌شود از این‌رو، مفسر آیات موافق و مخالف، آن را با توجه به قرائن روایی، علمی، تاریخی و.... مورد تحلیل قرار می‌دهد و به استنباط علمی آیات هم خانواده می‌پردازند و به پاسخ پرسش دست می‌یابد و آن را به مخاطبان عصر حاضر عرضه می‌کند.
سبک دوم تفسیر موضوعی برای عصر جدید و نیازهای آن کاراتر است. از آنجا که مجموعه تفاسیر موضوعی، ناظر به سوالات، شبهات و ابهامات عقیدتی، اخلاقی و .... مسلمانان عصر حاضر به‌ویژه نوجوانان و جوانان تدوین شده است؛ تا حد مطلوبی توانسته پاسخگوی پرسش‌ها و نیازهای مخاطبان این عصر باشد. البته برای کسانی که آنها را مورد مطالعه قرار می‌دهند؛ شایان ذکر است که سطح تفاسیر موضوعی متفاوت است به عنوان نمونه تفسیر موضوعی قرآن کریم نوشته آیت‌الله جوادی‌آملی از سطح بسیار بالایی برخوردار است و عمدتاً فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی قادر به بهره‌گیری و استفاده از آن هستند.
در صورتی که تفاسیر «پیام قرآن» آیت‌الله مکارم‌شیرازی، «منشور جاوید» آیت‌الله سبحانی و «معارف قرآن» آیت‌الله مصباح یزدی از تفاسیری قلمداد می‌شود که عموم مردم اعم از جوانان و نوجوانان می‌توانند از آنها بهره ببرند.
اقبال قشر محدودی از جوانان دانشجو به وِیژه دانشجویان رشته الهیات در عصر حاضر به کتاب‌های تفسیر موضوعی علی‌الخصوص پیام قرآن نشان از پاسخگو بودن این تفسیر و تفاسیر هم عرض آن برای قشر جوان جامعه اسلامی-شیعی ایران دارد.
این تفاسیر تا چه میزان توانسته‌اند پاسخگوی نیازهای اجتماعی ما باشند؟
روی هم رفته، مسائل پراهمیتی مانند ازدواج، شاخص‌های انتخاب همسر، شاخص‌های انتخاب شغل آبرومند، شاخص‌های انتخاب دوستان، حل معضلات اخلاقی و عقیدتی که مورد اهتمام و به نوعی دغدغه جوانان و نوجوانان و والدین آنان در عصر حاضر است، در این تفاسیر، کم و بیش مورد تحلیل و بحث علمی و جامعه‌شناختی قرار گرفته و تاثیراتی قابل توجه بر دانشجویان دختر و پسر جامعه فعلی ایران گذاشته است، هر چند تمام دانشجویان ما چندان به اهمیت وافر این نوع تفاسیر تفطن نیافته‌اند و صرفاٌ دانشجویان الهیات از این نوع تفاسیر مطلع هستند و البته تعدادی از همین دانشجویان الهیات هم به صورت مداوم به مطالعه این تفاسیر می‌پردازند که شاید یکی از مهم‌ترین دلایل آن، بالا بردن هزینه تهیه و خرید این دست از تفاسیر است که ضروری است تدبیری از سوی ارگان‌های دولتی و محافل فرهنگی رسمی برای آن اندیشیده شود و این نوع تفاسیر بیشتر تبلیغ شود. حتی گزیده‌هایی از این نوع تفاسیر با قلمی روان‌تر و ساده‌تر از تفسیر اصلی و کامل، به مخاطبان نوجوان و جوان قرآن عرضه شود.
تفاسیر موضوعی در میان مستشرقان با چه اهدافی به کار گرفته شده است؟
هر چند اصطلاح تفسیر موضوعی، در میان خاورشناسان چندان استعمال نمی‌شود. اما این روش، دست‌کم، در سده اخیر مورد توجه برخی خاورشناسان قرار گرفته؛ به عنوان نمونه پاره‌ای موضوعات قرآن مانند خدا، انسان، ایمان، کفر، اسلام، جهاد، جبر و اختیار، قضا و قدر و حجاب و.... توسط برخی خاورشناسان، چه به هدف تحقیق علمی و چه به هدف ایجاد شبهه در عقاید اسلامی و قرآنی، مورد بررسی قرار گرفته که نمونه بارز آن «ایزوتسو»قرآن پژوه ژاپنی- درگذشت1993م- که صاحب دو تالیف ارزشمند «خدا و انسان در قرآن» و «ساختار معنایی مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن» است در هر دو کتاب از روش تفسیر موضوعی بهره گرفته است؛ البته نقاط ضعف آشکاری در هر دو اثر وجود دارد از جمله در تحلیل آیات جبر و اختیار در حیطه انسان و ملائکه که شرح آن دراین مجال نیست.
جمع‌بندی نهایی خود را از بحث ارائه بدهید؟
روش تفسیر موضوعی از تاریخی کهن به قدمت خود قرآن برخوردار است و با در نظر گرفتن آسیب‌های این نوع تفسیر و حل معضلات و موانع پیش‌روی آن، در زمینه کار بست این روش علمی، میتوان آثار و فواید در خور توجهی را از آن انتظار داشت؛ به همین دلیل در عصر حاضر، تفاسیر موضوعی توانسته تا حدی پاسخگوی نیازهای مخاطبان کتاب آسمانی اسلام باشد و اخیراً برخی از خاورشناسان نیز دریافته‌اند که برای فهم معارف قرآنی ضروری است مطالعه‌ای معناشناسانه و سیاق محور در آیات مشابه و هم مضمون انجام دهند تا مراد مفاهیم عقیدتی، اخلاقی و فقهی قرآن را دریابند.
ایکنا: به نظر شما آیا تفاسیر موضوعی در پاسخ به نیازهای اجتماعی بلوغ و ظهور کردند؟
پیش از بیان این مطلب ضروری است به 2 روش تفسیر موضوعی اشاره کنم. در یک روش؛ موضوعات از درون قرآن انتخاب می‌شود و مفسر به عنوان نمونه، آیات نماز یا جهاد را از قرآن گردآوری می‌کند و با توجه به قرائن و شواهد دیگر، که عبارت است از معقولات و مفاهیم عقلیه و روایات اهل بیت(ع)، به تحلیل آیات و نتیجه‌گیری از آنها می‌پردازد. روش دوم تفسیر موضوعی بدین صورت است که موضوعات از متن جامعه یا علوم و رویدادهای عصر حاضر انتخاب می‌شود و به عنوان نمونه یک پرسش به قرآن عرضه می‌شود از این‌رو، مفسر آیات موافق و مخالف، آن را با توجه به قرائن روایی، علمی، تاریخی و.... مورد تحلیل قرار می‌دهد و به استنباط علمی آیات هم خانواده می‌پردازند و به پاسخ پرسش دست می‌یابد و آن را به مخاطبان عصر حاضر عرضه می‌کند.
سبک دوم تفسیر موضوعی برای عصر جدید و نیازهای آن کاراتر است. از آنجا که مجموعه تفاسیر موضوعی، ناظر به سوالات، شبهات و ابهامات عقیدتی، اخلاقی و .... مسلمانان عصر حاضر به‌ویژه نوجوانان و جوانان تدوین شده است؛ تا حد مطلوبی توانسته پاسخگوی پرسش‌ها و نیازهای مخاطبان این عصر باشد. البته برای کسانی که آنها را مورد مطالعه قرار می‌دهند؛ شایان ذکر است که سطح تفاسیر موضوعی متفاوت است به عنوان نمونه تفسیر موضوعی قرآن کریم نوشته آیت‌الله جوادی‌آملی از سطح بسیار بالایی برخوردار است و عمدتاً فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی قادر به بهره‌گیری و استفاده از آن هستند.
در صورتی که تفاسیر «پیام قرآن» آیت‌الله مکارم‌شیرازی، «منشور جاوید» آیت‌الله سبحانی و «معارف قرآن» آیت‌الله مصباح یزدی از تفاسیری قلمداد می‌شود که عموم مردم اعم از جوانان و نوجوانان می‌توانند از آنها بهره ببرند.
اقبال قشر محدودی از جوانان دانشجو به وِیژه دانشجویان رشته الهیات در عصر حاضر به کتاب‌های تفسیر موضوعی علی‌الخصوص پیام قرآن نشان از پاسخگو بودن این تفسیر و تفاسیر هم عرض آن برای قشر جوان جامعه اسلامی-شیعی ایران دارد.
این تفاسیر تا چه میزان توانسته‌اند پاسخگوی نیازهای اجتماعی ما باشند؟
روی هم رفته، مسائل پراهمیتی مانند ازدواج، شاخص‌های انتخاب همسر، شاخص‌های انتخاب شغل آبرومند، شاخص‌های انتخاب دوستان، حل معضلات اخلاقی و عقیدتی که مورد اهتمام و به نوعی دغدغه جوانان و نوجوانان و والدین آنان در عصر حاضر است، در این تفاسیر، کم و بیش مورد تحلیل و بحث علمی و جامعه‌شناختی قرار گرفته و تاثیراتی قابل توجه بر دانشجویان دختر و پسر جامعه فعلی ایران گذاشته است، هر چند تمام دانشجویان ما چندان به اهمیت وافر این نوع تفاسیر تفطن نیافته‌اند و صرفاٌ دانشجویان الهیات از این نوع تفاسیر مطلع هستند و البته تعدادی از همین دانشجویان الهیات هم به صورت مداوم به مطالعه این تفاسیر می‌پردازند که شاید یکی از مهم‌ترین دلایل آن، بالا بردن هزینه تهیه و خرید این دست از تفاسیر است که ضروری است تدبیری از سوی ارگان‌های دولتی و محافل فرهنگی رسمی برای آن اندیشیده شود و این نوع تفاسیر بیشتر تبلیغ شود. حتی گزیده‌هایی از این نوع تفاسیر با قلمی روان‌تر و ساده‌تر از تفسیر اصلی و کامل، به مخاطبان نوجوان و جوان قرآن عرضه شود.
تفاسیر موضوعی در میان مستشرقان با چه اهدافی به کار گرفته شده است؟
هر چند اصطلاح تفسیر موضوعی، در میان خاورشناسان چندان استعمال نمی‌شود. اما این روش، دست‌کم، در سده اخیر مورد توجه برخی خاورشناسان قرار گرفته؛ به عنوان نمونه پاره‌ای موضوعات قرآن مانند خدا، انسان، ایمان، کفر، اسلام، جهاد، جبر و اختیار، قضا و قدر و حجاب و.... توسط برخی خاورشناسان، چه به هدف تحقیق علمی و چه به هدف ایجاد شبهه در عقاید اسلامی و قرآنی، مورد بررسی قرار گرفته که نمونه بارز آن «ایزوتسو»قرآن پژوه ژاپنی- درگذشت1993م- که صاحب دو تالیف ارزشمند «خدا و انسان در قرآن» و «ساختار معنایی مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن» است در هر دو کتاب از روش تفسیر موضوعی بهره گرفته است؛ البته نقاط ضعف آشکاری در هر دو اثر وجود دارد از جمله در تحلیل آیات جبر و اختیار در حیطه انسان و ملائکه که شرح آن دراین مجال نیست.
جمع‌بندی نهایی خود را از بحث ارائه بدهید؟
روش تفسیر موضوعی از تاریخی کهن به قدمت خود قرآن برخوردار است و با در نظر گرفتن آسیب‌های این نوع تفسیر و حل معضلات و موانع پیش‌روی آن، در زمینه کار بست این روش علمی، میتوان آثار و فواید در خور توجهی را از آن انتظار داشت؛ به همین دلیل در عصر حاضر، تفاسیر موضوعی توانسته تا حدی پاسخگوی نیازهای مخاطبان کتاب آسمانی اسلام باشد و اخیراً برخی از خاورشناسان نیز دریافته‌اند که برای فهم معارف قرآنی ضروری است مطالعه‌ای معناشناسانه و سیاق محور در آیات مشابه و هم مضمون انجام دهند تا مراد مفاهیم عقیدتی، اخلاقی و فقهی قرآن را دریابند.
مطالب مرتبط
