رد دیدگاه معتزله درباره قیامت/ تبیین معنای اولی‌العزم
گروه حوزه‌های علمیه: مفسر قرآن کریم ضمن تبیین معنای اولی‌العزم با اشاره به دیدگاه‌های مختلف درباره ضرورت و وجوب قیامت گفت: دیدگاه کسانی که قیامت را حتمی بر خدا می‌دانند، درست نیست؛ حتمی بر خدا نیست، ولی حتمی از خدا هست و یقینا خدا قیامت را برخواهد انگیخت.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) آیت‌الله العظمی عبدالله جوادی آملی امروز 11 اردیبهشت ماه در درس تفسیر خود در مسجد اعظم در سخنانی در تفسیر آیات پایانی سوره مبارکه احقاف با بیان اینکه خلقت عالم بر حق است گفت: انسان از راه نظم به علم خدای سبحان و نظم ناظم پی می‌برد اما تعبیر «بالحق» در این آیه غیر از «بالنظم» است، در نظم ترتب و صبغه ریاضی داشتن و از حکمت سخن گفتن به میان می‌آید اما بالحق یعنی این ساختار، ساختار حقیقت است و از بین نمی‌رود و باطل در آن راهی ندارد.
وی در تشریح بیشتر این مسئله ادامه داد: گاهی گفته می‌شود بدن انسان براساس یک نظم پزشکی خلق شده ولی گاهی گفته می‌شود که بر حق خلق شده یعنی وقتی مختصر غذای مسموم که با او سازگار نیست وارد آن شود بالا می‌آورد و این مسئله غیر از نظم است.
این مفسر قرآن عنوان کرد: به همین دلیل هر ظالمی سرانجام گرفتار خواهد شد و ظالم در عالم نمی‌ماند و در عوض راه انبیاء باقی مانده و خواهند ماند. این بر حق خلق شدن یعنی اینکه هیچ حرف باطلی در جهان باقی نمی‌ماند و هیچ ظالمی هم ماندنی نیست البته این بالاآوردن زمان و اجل مسمایی دارد و تا آن اجل فرا نرسد این مسئله محقق نمی‌شود.
صاحب تفسیر ارزشمند تسنیم با بیان اینکه اگر کسی مظهر ذات حق‌تعالی باشد می‌تواند جزء مدبرات امر قرار گیرد به آیات 31 و 32 اشاره و تصریح کرد: در این آیه و تا پایان سوره به بحث معاد و توحید اشاره شده و می‌فرماید برخی منکر و برخی مقر معاد بودند؛ فرمود اینها اگر اهل رای و نظر باشند می‌فهمند که عالم یک آفریدگاری دارد و سرانجام همه امور هم به سوی او است.
فقط هستی خدا عین ذات است
وی اظهار کرد: امام رضا(ع) در توحید صدوق و امام علی(ع) در نهج‌البلاغه فرمود هرچیزی که هستی او عین ذات نیست یک علت دارد و آن این است که مخلوق است بنابراین در تمامی عالم هیچ چیزی جز خدا نیست که هستی او عین ذاتش باشد.
این مرجع تقلید بیان کرد: اعتراف به خلق جهان توسط خدا مقدمه برای تبیین معاد است؛ در اینجا در مورد معاد چهار مسئله وجود دارد اول اینکه آیا حیات مجدد جهان آینده ممکن است؟؛ دوم اینکه خدا می‌تواند این کار را انجام بدهد؟؛ سوم اینکه آیا انجام می‌دهد یا نه؟ که فرمود این کار بالحق و ضرورری است و چهارم اینکه یجب علی‌الله طبق دیدگاه معتزله است و یا یجب عن‌الله طبق نظر اشاعره است؟.
رد دیدگاه معتزله درباره قیامت
وی در توضیح بیشتر این مسئله عنوان کرد: در اینجا دیدگاه کسانی که قیامت را حتمی بر خدا می‌دانند درست نیست؛ حتمی بر خدا نیست ولی حتمی از خدا هست و یقینا خدا قیامت را برخواهد
انگیخت و ایجاد خواهد کرد.
وی افزود: این مسئله بین‌الرشد است که اگر الف موجود شد بعد از پوسیدن نیز دوباره ممکن است یافت شود پس در امکان وجود بار دوم به علت بین الرشد بودن جای بحثی نیست اما اینکه خدا می‌تواند؟ خدا گاهی با زبان مردم و گاهی با زبانی بالاتر بریا تبیین این مسئله بحث می کند فرمود خدایی که بار اول اینها را خلق کرد و خسته نشد بنابراین بار دوم هم خسته نمی‌شود.
وی ادامه داد: امام علی(ع)فرمود خدا با ابزار و حرکت کار نمی‌کند و نه نیازی به ابزار درونی و بیرونی دارد بلکه با اراده کار می‌کند مانند اینکه ما اراده کنیم اقیانوس کبیر در ذهنمان مجسم شود بنابراین اراده خداوند این طور عمل می‌کند و کار با اراده هم برای کسی خستگی ندارد.
خلق عالم در قیامت تنها با یک اراده الهی
این مفسر عنوان کرد: در سوره روم فرمود خلق در بار دوم که از بار اول آسانتر است زیرا در خلق اول، روح و اعضاء موجود نبود و شد ولی الان این روح که هست و بدن هم خلقش کاری ندارد. البته برای خدا آسان و آسانتر وجود ندارد به همین دلیل در ادامه آیه، مسئله اهون علیه را ترمیم کرد و فرمود این تعبیر آسان و اسانتر، تمثیل برای شماست وگرنه برای خدا هیچ فرقی میان اینها نیست و ما به اندازه فهم شما با شما حرف می‌زنیم و گرنه برای خدا خلق اول و دوم هیچکدام سختی و آسانی ندارد.
این مفسر اظهار کرد: در آیه 30 سوره انبیاء فرمود کل این عالم و ستارگان قبل جرم بسته بود که ما آن را باز کردیم و تولد ستاره از ستاره و سیاه چال‌ها برای این است؛ ما از یک مشت گاز و دود، شمس و قمر خلق کردیم و بعد هم بساط آن را جمع می‌کنیم ولی متاسفانه آنهایی که بررسی کرده و باید آگاهتر باشند ناآگاهترند.
استاد برجسته حوزه عنوان کرد: هزاران دانشمند تلاش می‌کنند تا گوشه‌ای از این نظم دقیق ریاضی را بفهمند و آن وقت به اینها عالم گفته می‌شود ولی او که آن را آفرید آیا عالِم نیست؟ آیا باید گفت این نظم دقیق خودبخود پدید آمده است؛ به همین دلیل امام سجاد(ع) فرمود واقعا عده‌ای کور هستند و آفریدگار و مبدا و معاد را نمی‌بینند و نمی‌فهمند.
این مفسر قرآن بیان کرد: روزی فرا می‌رسد که کفار را بر آتش عرضه می‌کنند؛ به آنان گفته می‌شود ما به شما عمر و فرصت و نعمت دادیم اما شما همه را گذاشتید و با دست خالی آمدید بنابراین امروز عذاب را بکشید.
فاصله میان دنیا و آخرت
وی افزود: از پیامبر سؤال شد که فاصله میان دنیا و آخرت چه‌قدر است؛ فرمود یک لحظه زیرا در برابر جریان ابد که زمان و پایان ندارد دنیای 70 و 80 ساله یک لحظه و ساعت است و قرآن هم تعبیر فرموده که «یوما او بعض یوم».
این مفسر با بیان اینکه در دنیا انسان، یک مرگ بیشتر ندارد تصریح کرد: اما در قیامت، مرگ کفار تمام شدنی نیست و دائما پوست جدید می‌روید و دوباره عذاب می‌شود و می‌سوزد.
آیت‌الله جوادی آملی در ادامه با اشاره به طرح قصه در قرآن افزود: قصص انبیاء را که ذکر فرمود چند هدف دارد یکی تسلی برای وجود پیامبر است؛ لذا به ایشان فرمود تو همان طور که پیامبران اولی العزم صبرکردند تو هم صبور باش.
معنای اولی العزم
وی ادامه داد: برخی معتقدند که همه انبیاء صاحب عزم و اراده قطعی هستند اما در روایات 5 پیامبر به عنوان اولی‌العزم معرفی شده‌اند. در اینجا اگر «مِن» تبیینیه باشد یعنی همه پیامبران قبلی دارای عزم و اراده هستند و اگر «تبعیضیه» باشد ناظر به 5 نبی است.
آیت‌الله جوادی آملی در تفسیر فراز پایانی سوره احقاف افزود: فرمود اینها که کفر می‌روزند کجا از دایره احاطه الهی می‌توانند بیرون بروند؛ اینها در چنگال عذاب و قهر الهی قرار دارند و نمی‌توانند از آن فرار کنند بنابراین ای پیامبر تو درباره عذاب آنها عجله نکن زیرا اینها وقتی وارد معاد شدند «فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ»(35 احقاف).
