محشر رنگ و نقش در تذهیب سوره مبارکه «حشر»

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) هنر تذهیب از شاخه‌های هنری نگارگری که رشته‌های دیگری همچون تشعیر و گل و مرغ را نیز در برمی‌گیرد از دیرباز مورد استفاده جامعه هنری به عنوان یکی از فاخرترین آرایه‌های تزئینی قرآن، ادعیه مذهبی و حتی ادبیات منظوم ایرانی بوده است.

با این وجود بیشترین کاربرد این هنر در زمینه صفحه‌آرایی و تزئینات قرآنی بوده، هر چند که مدتی است به جهت وقت‌گیر بودن اجرای این هنر که توسط دست هنرمندان و با مصرف موادی گران‌قیمت که ماندگاری بالا، ویژگی آنهاست دیگر کمتر شاهد تولید اثر فاخر و قابل استنادی در این حوزه هستیم و باید همچنان به آثار متقدمان و بعضاً هنرمندان پیشکسوت معاصر رجوع کنیم که البته اغلب آنها دیگر در قید حیات نیستند و آنهایی هم که باقی مانده‌اند بسته به انگیزه‌های شخصی سعی در بقا در این حوزه و پیروی از تجارب گذشتگان خود دارند.

تذهیب حاشیه‌‌ها و البته تزئین نوشتار قرآن و سایر متون مذهبی با استفاده از نقوشی است که قدمت آنها به دوران سلجوقیان باز می‌گردد، استفاده از گل و بوته و شاخ و برگ‌هایی که در فرهنگ واژگان تذهیب به آنها نقوش اسلیمی گفته می‌شود که غالباً با رنگ‌هایی که جنبه تقدسی و الوهی دارند، الوان شده و بر جذابیت هنر قرآنی دو صد چندان می‌افزایند.

در تشعیر این تزئینات را با فرم و اشکال دیگری می‌توان مشاهده کرد و به جای گل و بوته، هنرمند با استفاده از اشکال حیوانات و وحوش به تزئین عبارات قرآنی می‌پردازد و البته گل و مرغ که بیشترین کاربرد آن در جلدسازی قرآن و ادعیه مذهبی است.

با رجوع به هنرمندان تذهیب‌کار معاصر به نمونه‌ای فاخر از تذهیب قرآنی برمی‌خوریم که در آن هنرمند به زیبایی در یک صفحه قرآنی با استفاده از همه آرایه‌ها و نقوش تذهیب و همچنین بهره‌مندی از رنگ‌های چشم‌نواز و متنوع توانسته است هنر قرآنی را در سطحی باکیفیت به منصه ظهور برساند.

استاد محمد طریقتی، پیشکسوت هنر تذهیب در صفحه‌ای که به عنوان نمونه آیات 21 تا 24 سوره مبارکه «حشر» در آن به خط نستعلیق خوشنویسی شده، مجموعه‌ای از تجارب شخصی و آثار سایر هنرمندان تذهیب‌کار را در تزئین متن قرآنی به کار برده است و نخستین شکلی که در این صفحه خودنمایی می‌کند، سرلوحه به عنوان یکی از اشکال رایج هنر تذهیب است که معمولاً در سرآغاز هر سوره به کار می‌رود، اما از آنجا که این 5 آیه از سوره مبارکه «حشر» با بسم‌الله آغاز شده، لذا سرلوحه در آن به کار رفته است.

سرلوحه در هنر تذهیب با نقش ترنج، لچک‌ترنج و نیم‌ترنج‌های به کار رفته در آن قابل تشخیص است که کادری هم دور تا دور صفحه، حاشیه را از متن جدا می‌کند که در نمونه مورد اشاره اطلاعاتی در فضای سفید این کادر نوشته می‌شود که در این مورد به شماره آیه، اسم سوره و همچنین معانی فارسی آن پرداخته شده است.

هر نقطه از این اثر فاخر تذهیب که مورد نظر باشد، آنچه که بیشتر از همه چشم را نوازش می‌دهد استفاده از نقوش اسلیمی ساده و پیچیده‌ای است که با شاخ و برگ‌های متعددی(ختایی) به شکل هنرمندانه‌ای روی یکدیگر سوار شده‌اند و البته استفاده از رنگ‌هایی که در هنر تذهیب معمولاً متداول بوده و زیاد کاربرد دارند همچون فیروزه‌ای، آبی آسمانی، آبی لاجوردی، اخرایی و... .

اما نکته حائز اهمیت در این اثر تذهیبی استفاده از رنگ طلایی در متن نوشتاری اثر است که معمولاً در آثاری با ماندگاری بالا این بخش را با استفاده از ورقه‌های طلا و یا پودر طلایی که با آب آغشته شده و به شکل مرکب درمی‌آید می‌‌پوشانند؛ فرم ظاهری این بخش که موجب تمایز خط با صفحه شده و از آنجا که شکل واژگانی که روی خط زمینه به نگارش درآمده‌اند را به خود می‌گیرد به گونه‌ای است که تصور بر پویایی خط شده و انگار خطوط در مقابل چشمان خواننده در حرکت هستند.

به هر ترتیب هنرمند تذهیب‌کار در به کار بردن نقوش این هنر و استفاده از رنگ‌های مجاز در خلق یک اثر تذهیبی به اوج شکوه این هنر پرداخته و از هیچ عنصری اعم از نقش و نگار و رنگ که بتواند بر جذابیت هنری این صفحه قرآنی بیفزاید فروگذار نکرده است.