مولفه‌های گفتمان‌ساز در دانشگاه انقلابی/
راهبرد سه‌گانه قرآن برای پیشبرد جهاد علمی
گروه دانشگاه: واژه جهاد در قرآن کریم در دامنه‌ای مطرح شده است که شامل امور متکثری از جمله علم‌آموزی است. با تحلیل آیات قرآن، سه راهبرد بنیادین برای تحقق جهاد علمی قابل استنباط است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با توجه به لزوم حرکت جهادی در عرصه علم و تاکیدات مکرر مقام معظم رهبری در این زمینه، لازم است توصیه‌های قرآن درباره جهاد علمی مورد تحلیل واقع شود. از این موارد می‌توان راهبردهای قرآن برای جهاد علمی اشاره کرد که قابل استنباط از قرآن است. در این زمینه به سراغ حسین صدیقی، مدرس حوزه و دانشگاه رفتیم و به طرح این مسئله و پرسش از نگاه قرآن به این مقوله پرداختیم.
صدیقی در گفتوگو با ایکنا در ابتدا به تبیین معنای دقیق «جهاد» پرداخت و گفت: یکی از کلیدواژه‌های قرآن واژه «جهاد» است که با مشتقات آن 41 بار در قرآن آمده است. در نگاه نخست، معنایی که از این واژه به ذهن مخاطبان می‌آید، معنای قتال و درگیری است، مانند اینکه پیامبر(ص) و مؤمنان اهل جهاد بودند. اما دقت در معنای این واژه چه در نظر لغت‌شناسان و چه در نزد مفسران ما را به این نکته می‌رساند که مفهوم اصلی جهاد مقاتله و جنگ نیست و اگر در قرآن در هر موردی واژه قتال وجود داشته باشد، مراد از آن جنگ است، اما معنای اصلی این واژه به مشقت افتادن است؛ جهد یعنی نهایت تلاش را داشتن و نهایت توان را به کار گرفتن است که گاهی به مشقت افتادن و سختی‌ها در قالب چیزی است که ما از آن تصویر جهاد به معنای جنگ و نبردهای داریم، ولی معنای جهاد این نیست و به همین دلیل مفسرین در ذیل برخی از آیات قرآن تصریح کرده‌اند که در بعضی از آیات قرآن به قرینه معلوم می‌شود که منظور از جهاد، مقاتله و درگیری است، اما در بعضی از آیات معنای عام جهاد مدنظر است و هرگونه تلاش و حرکت در راه خدا را در بر می‌گیرد. بهعنوان نمونه، در تفسیر آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ: اى كسانى كه ايمان آوردهايد از خدا پروا كنيد و به او [توسل و] تقرب جوييد و در راهش جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد.» (مائده: 35)، مفسران بسیاری از جمله علامه طباطبایی تصریح کرده‌اند که جهاد معنایی عام دارد و هر نوع تلاش و کوششی که فی سبیل الله باشد را شامل می‌شود.
وی ادامه داد: آیه «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ: و كسانى كه در راه ما كوشيدهاند به يقين راه‌هاى خود را بر آنان مىنماييم و در حقيقت خدا با نيكوكاران است»(عنکبوت: 69)، یکی از مهم‌ترین آیات در این زمینه است که غالب مفسران تصریح دارند که عام‌ترین معنای جهاد در این آیه مطرح است.
اقسام جهاد
آخرین آیه که در حقیقت به بحث جهاد علمی مرتبط است؛ آیه «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا: پس، از كافران اطاعت مكن و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز»(فرقان: 25) است. خداوند در این آیه به پیامبر(ص) می‌فرماید که از کافران تبعیت نکند و با آنها جهاد کبیر داشته باشد. در این آیه واژه کبیر آمده است که در سایر آیات مرتبط با جهاد سخنی از آن نیست که این امر مبین چندگانه بودن جهاد است؛ بر این اساس، مفسران جهاد را به چند دسته تقسیم‌بندی کرده‌اند: جهاد صغیر شامل تلاش‌هایی است در جنگ اتفاق می‌افتد و در مقابل، جهاد کبیر را به معنای جهاد علمی دانسته‌اند. طبرسی در ذیل آیه می‌فرماید: یک کوشش خیلی شدید و محکم و از این جا هم جهاد علمی فهمیده است و در ادامه قائل است که «و فی هذا دلالة علی ان من اجل الجهاد و اعظمه منزلة عند الله سبحانه، جهاد المتکلمین فی حل شبه المبطلین و اعداء الدین»؛ بزرگترین جهاد، جهاد متکلمان در حل شبهه‌های مبطلان و دشمنان دین است.
مدرس جامعة‌الزهراء در ادامه افزود: طبرسی می‌گوید: از این آیه شریفه چنین برداشت می‌شود که چون گفته شده است از آنها تبعیت نکن و با آنها جهاد کن، به معنای این است که جهاد و مبارزه علمی و فرهنگی داشته باشد. نکته دیگر آنکه، در اینجا جهاد کبیر گفته شده و جاهای دیگر سخنی از جهاد کبیر نیست که چنین جهادی در نزد خداوند ارزش بیشتری دارد.
نویسنده کتاب ذکر مبارک تصریح کرد: اگر جهاد نظامی انجام می‌شود، به این دلیل اتفاق می‌افتد که ما می‌خواهیم و نهایت تلاش را به کار گرفته شود که از تسلط دیگران بر مرزهای خودمان جلوگیری کنیم چراکه در قرآن هر گونه سبیلی برای کافران بر مؤمنین نفی شده است و پسندیده نیست که کافران بر مسلمانان مسلط باشند، ما می‌خواهیم که آنان سلطه‌ای بر مسلمانان نداشته باشند.
وی ادامه داد: امروز هم که یک بخشی از دنیا به دنبال آن است که از نظر فرهنگی و دینی بر ما سلطه پیدا کنند و ما ناچاریم که یک جهاد علمی انجام دهیم که جلوی سلطه فرهنگی و دینی گرفته شود. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که «علماء شیعتنا مرابطون بالثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته یمنعونهم عن الخروج؛ علمای شیعه ما مرزبانانی هستند که نظر می‌کنند ابلیس و شیطان از کجا می‌خواهند وارد شوند و از همان جا می‌آیند با جهاد علمی جلوی شبهات و تسلط‌ها را میگیرند».
صدیقی گفت: علم موجب برتری است و در آیه «وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ: و به راستى به داوود و سليمان دانشى عطا كرديم و آن دو گفتند ستايش خدايى را كه ما را بر بسيارى از بندگان با ايمانش برترى داده است» (نمل: 15)، حضرت سلیمان می‌گوید که خداوند به ما چیزهای مختلفی داد از جمله تفضیل و برتری دیگران که به وسیله آن علم حاصل شده است. جهان بر پایه علوم و فناوری می‌چرخد و دارا بودن علم و فناوری بیشتر موجب سلطه بر دیگران است.
مدرس جامعة‌المصطفی تصریح کرد: با جهاد علمی می‌توان کنترل اتفاقات و تحولات جهان را در دست گرفت. اگر امروز بهعنوان یک جامعه اسلامی به دنبال آن هستیم که از زیر سلطه دیگران بیرون بیاییم و بلکه بتوانیم بر دیگران تسلط داشته باشیم، ناچاریم که جهاد علمی داشته باشیم، فرقی نمی‌کند که در زمینه هسته‌ای، نانو، علوم اجتماعی باشد. لازم است که در همه اینها باید مرزهای علم را در نوردیده شود تا بتوان به آن تسلط‌ها دست یافت.
صدیقی اظهار کرد: تسلط پیدا کردن و رسیدن به مرزهای دانش آن قدر ارزش دارد که که خداوند از پیامبر(ص) نخواسته است که در یک نقطه متوقف شود. وفق آیه «فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا: پس بلندمرتبه است خدا فرمانرواى بر حق و در [خواندن] قرآن پيش از آنكه وحى آن بر تو پايان يابد شتاب مكن و بگو پروردگارا بر دانشم بيفزاى» (طه: 116) به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که از خداوند بخواهد بر علمش بیفزاید. روایتی از امام صادق(ع) وجود دارد که هر شب جمعه که فرا می‌رسد روح پیامبر(ص) و ائمه(ع) به عرش خدا می‌رسد و آنها باز نمی‌گردند جز اینکه علم و دانش تازه‌ای پیدا کنند. حالا اگر در موقعیتی قرار داشتیم که سالیان سال از بسیاری از کشورها در برخی از زمینه‌ها عقب باشیم، اگر قرار باشد که براساس همان تلاش معمول پیش رویم، یعنی جهاد علمی نداشته باشیم و صرفا علم‌آموزی باشد، اگر 10 سال عقب هستیم، 100 سال آینده، 100 سال عقب هستیم؛ زیرا آنها در طی این ده سال متوقف نبوده‌اند و ایستایی نداشته‌اند، این جاست که این پدیده جهاد علمی مطرح می‌شود. اگر امروز به‌دنبال تسلط علمی باشیم، با یک حرکت معمولی نمی‌توانیم، یعنی تلاش افزون یعنی تمام تلاش‌ها را بر روی هم بگذاریم که یک شتاب تازه‌ای رقم خورد و بعد از آن به یک نقطه جدیدی در علوم مختلف برسیم.
شاخصه جهاد علمی در قرآن
این مدرس حوزه و دانشگاه در ادامه به مهم‌ترین شاخصه جهاد علمی در قرآن اشاره کرد و گفت: اگر از نگاه قرآن به مسئله جهاد علمی پرداخته شود اولین شاخصه‌اش آن است که همیشه واژه جهاد در قرآن با کلماتی مانند «جهاد فی سبیل الله» یا «جهاد فینا» آمده است. در نگاه قرآنی ما علم برای علم نداریم، علم برای اینکه بیشتر بدانیم نداریم حتی علم برای توسعه هم نیست. در نگاه قرآنی علم برای خداوند است و البته علم برای خدا علم برای من را هم افزون می‌کند و توسعه هم می‌آورد. اما ملاک ارزش‌گذاری از نظر قرآن آن علمی است که برای خدا صورت گرفته باشد ولو اینکه بهعنوان مثال در سلول‌های بنیادین کار شود، اما انگیزه ما انگیزه الهی است. جهاد «فینا» و «فی سبیل الله» از مهم‌ترین شاخصه‌های جهاد علمی است و چنین جهادی صرفا به آموزه‌های دینی اختصاص ندارد و برای هر جهادی و به طور خاص جهاد علمی می‌توان گفت که در راه خدا بودن مهم‌ترین شاخصه آن است.
ابزار جهاد علمی در قرآن
صدیقی درباره ابزارهای جهاد علمی در قرآن اظهار کرد: در قرآن گاهی ابزارهای جهاد علمی هم آمده است که چگونه جهاد علمی ما را رشد می‌دهد. بهعنوان نمونه، از نگاه قرآن، جهاد علمی در راستای تصحیح تفکر مردم ببیشتر مطرح شده است. به این معنا که، یک جهاد علمی قومی را با یکسری از تفکرات قبلی و جاهلی به یک سطح مطلوب از تفکر اسلامی برساند. بر این اساس، قرآن به پیامبر(ص) می‌فرماید: «...كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ: كتابى است كه آن را به سوى تو فرود آورديم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاريكي‌ها به سوى روشنايى بيرون آورى به سوى راه آن شكست‌ناپذير ستوده» (ابراهیم: 1) قرآن کریم نازل شده است که شما به‌وسیله آن مردم را از ظلمت‌ها به سوی نور ببرید. یک کتاب صرفا خواندنی و مقدس فقط یک کتاب موعظه نیست، بلکه کتابی است که مبنایش یک حرکت و تحول است که به دنبال آن است که انسان را از جاهلیت به سمت نور و به سمت علم و رشد و تکاپو ببرد.
وی ادامه داد: در آیه «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوهاى] كه نيكوتر است مجادله نماى در حقيقت پروردگار تو به [حال] كسى كه از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راهيافتگان [نيز] داناتر است.» (نحل: 125) قرآن راه را برای پیامبر(ص) مشخص کرده است که اگر می‌خواهی مردم را حرکت و رشد دهی؛ در زمینه جهاد علمی یک راه خاص را نشان داده است و برای آن که در مسیر پیشبرد اهداف و حقایق دینی است، سه ابزار بیان کرده است. علامه طباطبایی توضیح داده‌اند که که مراد از «حکمت» همان «برهان» و «موعظه حسنه» «خطابه» و نهایتا «جادلهم بالتی هی احسن» همان «جدل» و به عبارتی همان مناظره‌های علمی است.
سه‌گانه قرآن برای پیشبرد جهاد علمی
صدیقی تصریح کرد: اگر به‌دنبال پیشرفت در زمینه جهاد علمی هستیم ما باید این سه حرکت قرآنی را به کار ببریم از یک طرف باید پژوهش های بنیادین داشته باشیم که خود آن پژوهش‌ها برهان‌محور است و اگر در پی توسعه یافته‌های بنیادین هستیم دیگر نمی‌توان با ادبیات برهانی پیش رفت. برای رشد عمومی جامعه راه موعظه یعنی راه عمومی را فراروی ما قرار می‌دهد. موعظه در یک زمانی در قالب منبر بود و امروز می‌تواند در قالب انواع رسانه‌ها، پدیده‌های تبلیغاتی، گفتارها و ارتباطات غیر مستقیم باشد. صحیح نیست که یافته‌های علمی در کتابخانه‌ها بماند و لازم است که آنها به یک مبدل‌هایی تبدیل شود و جامعه هم درگیر شود.
وی در پایان گفتوگو اظهار کرد: مرحله سوم جدال احسن است. اگر ما یک یافته علمی داریم قطعا یک مخالفینی دارد اگر کسانی هستند که ممکن است با یافته‌های علمی ما مخالفت کنند ما باید با آنها جدل احسن داشته باشیم. اگر ما به دنبال رشد جهاد علمی هستیم، جهاد علمی بدون رشد و تکاپو و مناظره‌های علمی امکان‌پذیر نیست، باید فضای نقد و بررسی را فراهم کنیم و با این سه ابزار قرآنی آن جهاد علمی به سرمنزل مقصود برسد.
صدیقی در گفتوگو با ایکنا در ابتدا به تبیین معنای دقیق «جهاد» پرداخت و گفت: یکی از کلیدواژه‌های قرآن واژه «جهاد» است که با مشتقات آن 41 بار در قرآن آمده است. در نگاه نخست، معنایی که از این واژه به ذهن مخاطبان می‌آید، معنای قتال و درگیری است، مانند اینکه پیامبر(ص) و مؤمنان اهل جهاد بودند. اما دقت در معنای این واژه چه در نظر لغت‌شناسان و چه در نزد مفسران ما را به این نکته می‌رساند که مفهوم اصلی جهاد مقاتله و جنگ نیست و اگر در قرآن در هر موردی واژه قتال وجود داشته باشد، مراد از آن جنگ است، اما معنای اصلی این واژه به مشقت افتادن است؛ جهد یعنی نهایت تلاش را داشتن و نهایت توان را به کار گرفتن است که گاهی به مشقت افتادن و سختی‌ها در قالب چیزی است که ما از آن تصویر جهاد به معنای جنگ و نبردهای داریم، ولی معنای جهاد این نیست و به همین دلیل مفسرین در ذیل برخی از آیات قرآن تصریح کرده‌اند که در بعضی از آیات قرآن به قرینه معلوم می‌شود که منظور از جهاد، مقاتله و درگیری است، اما در بعضی از آیات معنای عام جهاد مدنظر است و هرگونه تلاش و حرکت در راه خدا را در بر می‌گیرد. بهعنوان نمونه، در تفسیر آیه «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ: اى كسانى كه ايمان آوردهايد از خدا پروا كنيد و به او [توسل و] تقرب جوييد و در راهش جهاد كنيد باشد كه رستگار شويد.» (مائده: 35)، مفسران بسیاری از جمله علامه طباطبایی تصریح کرده‌اند که جهاد معنایی عام دارد و هر نوع تلاش و کوششی که فی سبیل الله باشد را شامل می‌شود.
وی ادامه داد: آیه «وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِينَ: و كسانى كه در راه ما كوشيدهاند به يقين راه‌هاى خود را بر آنان مىنماييم و در حقيقت خدا با نيكوكاران است»(عنکبوت: 69)، یکی از مهم‌ترین آیات در این زمینه است که غالب مفسران تصریح دارند که عام‌ترین معنای جهاد در این آیه مطرح است.
اقسام جهاد
آخرین آیه که در حقیقت به بحث جهاد علمی مرتبط است؛ آیه «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًا: پس، از كافران اطاعت مكن و با [الهام گرفتن از] قرآن با آنان به جهادى بزرگ بپرداز»(فرقان: 25) است. خداوند در این آیه به پیامبر(ص) می‌فرماید که از کافران تبعیت نکند و با آنها جهاد کبیر داشته باشد. در این آیه واژه کبیر آمده است که در سایر آیات مرتبط با جهاد سخنی از آن نیست که این امر مبین چندگانه بودن جهاد است؛ بر این اساس، مفسران جهاد را به چند دسته تقسیم‌بندی کرده‌اند: جهاد صغیر شامل تلاش‌هایی است در جنگ اتفاق می‌افتد و در مقابل، جهاد کبیر را به معنای جهاد علمی دانسته‌اند. طبرسی در ذیل آیه می‌فرماید: یک کوشش خیلی شدید و محکم و از این جا هم جهاد علمی فهمیده است و در ادامه قائل است که «و فی هذا دلالة علی ان من اجل الجهاد و اعظمه منزلة عند الله سبحانه، جهاد المتکلمین فی حل شبه المبطلین و اعداء الدین»؛ بزرگترین جهاد، جهاد متکلمان در حل شبهه‌های مبطلان و دشمنان دین است.
مدرس جامعة‌الزهراء در ادامه افزود: طبرسی می‌گوید: از این آیه شریفه چنین برداشت می‌شود که چون گفته شده است از آنها تبعیت نکن و با آنها جهاد کن، به معنای این است که جهاد و مبارزه علمی و فرهنگی داشته باشد. نکته دیگر آنکه، در اینجا جهاد کبیر گفته شده و جاهای دیگر سخنی از جهاد کبیر نیست که چنین جهادی در نزد خداوند ارزش بیشتری دارد.
نویسنده کتاب ذکر مبارک تصریح کرد: اگر جهاد نظامی انجام می‌شود، به این دلیل اتفاق می‌افتد که ما می‌خواهیم و نهایت تلاش را به کار گرفته شود که از تسلط دیگران بر مرزهای خودمان جلوگیری کنیم چراکه در قرآن هر گونه سبیلی برای کافران بر مؤمنین نفی شده است و پسندیده نیست که کافران بر مسلمانان مسلط باشند، ما می‌خواهیم که آنان سلطه‌ای بر مسلمانان نداشته باشند.
وی ادامه داد: امروز هم که یک بخشی از دنیا به دنبال آن است که از نظر فرهنگی و دینی بر ما سلطه پیدا کنند و ما ناچاریم که یک جهاد علمی انجام دهیم که جلوی سلطه فرهنگی و دینی گرفته شود. در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که «علماء شیعتنا مرابطون بالثغر الذی یلی ابلیس و عفاریته یمنعونهم عن الخروج؛ علمای شیعه ما مرزبانانی هستند که نظر می‌کنند ابلیس و شیطان از کجا می‌خواهند وارد شوند و از همان جا می‌آیند با جهاد علمی جلوی شبهات و تسلط‌ها را میگیرند».
صدیقی گفت: علم موجب برتری است و در آیه «وَلَقَدْ آتَيْنَا دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ عِلْمًا وَقَالَا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي فَضَّلَنَا عَلَى كَثِيرٍ مِنْ عِبَادِهِ الْمُؤْمِنِينَ: و به راستى به داوود و سليمان دانشى عطا كرديم و آن دو گفتند ستايش خدايى را كه ما را بر بسيارى از بندگان با ايمانش برترى داده است» (نمل: 15)، حضرت سلیمان می‌گوید که خداوند به ما چیزهای مختلفی داد از جمله تفضیل و برتری دیگران که به وسیله آن علم حاصل شده است. جهان بر پایه علوم و فناوری می‌چرخد و دارا بودن علم و فناوری بیشتر موجب سلطه بر دیگران است.
مدرس جامعة‌المصطفی تصریح کرد: با جهاد علمی می‌توان کنترل اتفاقات و تحولات جهان را در دست گرفت. اگر امروز بهعنوان یک جامعه اسلامی به دنبال آن هستیم که از زیر سلطه دیگران بیرون بیاییم و بلکه بتوانیم بر دیگران تسلط داشته باشیم، ناچاریم که جهاد علمی داشته باشیم، فرقی نمی‌کند که در زمینه هسته‌ای، نانو، علوم اجتماعی باشد. لازم است که در همه اینها باید مرزهای علم را در نوردیده شود تا بتوان به آن تسلط‌ها دست یافت.
صدیقی اظهار کرد: تسلط پیدا کردن و رسیدن به مرزهای دانش آن قدر ارزش دارد که که خداوند از پیامبر(ص) نخواسته است که در یک نقطه متوقف شود. وفق آیه «فَتَعَالَى اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا: پس بلندمرتبه است خدا فرمانرواى بر حق و در [خواندن] قرآن پيش از آنكه وحى آن بر تو پايان يابد شتاب مكن و بگو پروردگارا بر دانشم بيفزاى» (طه: 116) به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که از خداوند بخواهد بر علمش بیفزاید. روایتی از امام صادق(ع) وجود دارد که هر شب جمعه که فرا می‌رسد روح پیامبر(ص) و ائمه(ع) به عرش خدا می‌رسد و آنها باز نمی‌گردند جز اینکه علم و دانش تازه‌ای پیدا کنند. حالا اگر در موقعیتی قرار داشتیم که سالیان سال از بسیاری از کشورها در برخی از زمینه‌ها عقب باشیم، اگر قرار باشد که براساس همان تلاش معمول پیش رویم، یعنی جهاد علمی نداشته باشیم و صرفا علم‌آموزی باشد، اگر 10 سال عقب هستیم، 100 سال آینده، 100 سال عقب هستیم؛ زیرا آنها در طی این ده سال متوقف نبوده‌اند و ایستایی نداشته‌اند، این جاست که این پدیده جهاد علمی مطرح می‌شود. اگر امروز به‌دنبال تسلط علمی باشیم، با یک حرکت معمولی نمی‌توانیم، یعنی تلاش افزون یعنی تمام تلاش‌ها را بر روی هم بگذاریم که یک شتاب تازه‌ای رقم خورد و بعد از آن به یک نقطه جدیدی در علوم مختلف برسیم.
شاخصه جهاد علمی در قرآن
این مدرس حوزه و دانشگاه در ادامه به مهم‌ترین شاخصه جهاد علمی در قرآن اشاره کرد و گفت: اگر از نگاه قرآن به مسئله جهاد علمی پرداخته شود اولین شاخصه‌اش آن است که همیشه واژه جهاد در قرآن با کلماتی مانند «جهاد فی سبیل الله» یا «جهاد فینا» آمده است. در نگاه قرآنی ما علم برای علم نداریم، علم برای اینکه بیشتر بدانیم نداریم حتی علم برای توسعه هم نیست. در نگاه قرآنی علم برای خداوند است و البته علم برای خدا علم برای من را هم افزون می‌کند و توسعه هم می‌آورد. اما ملاک ارزش‌گذاری از نظر قرآن آن علمی است که برای خدا صورت گرفته باشد ولو اینکه بهعنوان مثال در سلول‌های بنیادین کار شود، اما انگیزه ما انگیزه الهی است. جهاد «فینا» و «فی سبیل الله» از مهم‌ترین شاخصه‌های جهاد علمی است و چنین جهادی صرفا به آموزه‌های دینی اختصاص ندارد و برای هر جهادی و به طور خاص جهاد علمی می‌توان گفت که در راه خدا بودن مهم‌ترین شاخصه آن است.
ابزار جهاد علمی در قرآن
صدیقی درباره ابزارهای جهاد علمی در قرآن اظهار کرد: در قرآن گاهی ابزارهای جهاد علمی هم آمده است که چگونه جهاد علمی ما را رشد می‌دهد. بهعنوان نمونه، از نگاه قرآن، جهاد علمی در راستای تصحیح تفکر مردم ببیشتر مطرح شده است. به این معنا که، یک جهاد علمی قومی را با یکسری از تفکرات قبلی و جاهلی به یک سطح مطلوب از تفکر اسلامی برساند. بر این اساس، قرآن به پیامبر(ص) می‌فرماید: «...كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ: كتابى است كه آن را به سوى تو فرود آورديم تا مردم را به اذن پروردگارشان از تاريكي‌ها به سوى روشنايى بيرون آورى به سوى راه آن شكست‌ناپذير ستوده» (ابراهیم: 1) قرآن کریم نازل شده است که شما به‌وسیله آن مردم را از ظلمت‌ها به سوی نور ببرید. یک کتاب صرفا خواندنی و مقدس فقط یک کتاب موعظه نیست، بلکه کتابی است که مبنایش یک حرکت و تحول است که به دنبال آن است که انسان را از جاهلیت به سمت نور و به سمت علم و رشد و تکاپو ببرد.
وی ادامه داد: در آیه «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوهاى] كه نيكوتر است مجادله نماى در حقيقت پروردگار تو به [حال] كسى كه از راه او منحرف شده داناتر و او به [حال] راهيافتگان [نيز] داناتر است.» (نحل: 125) قرآن راه را برای پیامبر(ص) مشخص کرده است که اگر می‌خواهی مردم را حرکت و رشد دهی؛ در زمینه جهاد علمی یک راه خاص را نشان داده است و برای آن که در مسیر پیشبرد اهداف و حقایق دینی است، سه ابزار بیان کرده است. علامه طباطبایی توضیح داده‌اند که که مراد از «حکمت» همان «برهان» و «موعظه حسنه» «خطابه» و نهایتا «جادلهم بالتی هی احسن» همان «جدل» و به عبارتی همان مناظره‌های علمی است.
سه‌گانه قرآن برای پیشبرد جهاد علمی
صدیقی تصریح کرد: اگر به‌دنبال پیشرفت در زمینه جهاد علمی هستیم ما باید این سه حرکت قرآنی را به کار ببریم از یک طرف باید پژوهش های بنیادین داشته باشیم که خود آن پژوهش‌ها برهان‌محور است و اگر در پی توسعه یافته‌های بنیادین هستیم دیگر نمی‌توان با ادبیات برهانی پیش رفت. برای رشد عمومی جامعه راه موعظه یعنی راه عمومی را فراروی ما قرار می‌دهد. موعظه در یک زمانی در قالب منبر بود و امروز می‌تواند در قالب انواع رسانه‌ها، پدیده‌های تبلیغاتی، گفتارها و ارتباطات غیر مستقیم باشد. صحیح نیست که یافته‌های علمی در کتابخانه‌ها بماند و لازم است که آنها به یک مبدل‌هایی تبدیل شود و جامعه هم درگیر شود.
وی در پایان گفتوگو اظهار کرد: مرحله سوم جدال احسن است. اگر ما یک یافته علمی داریم قطعا یک مخالفینی دارد اگر کسانی هستند که ممکن است با یافته‌های علمی ما مخالفت کنند ما باید با آنها جدل احسن داشته باشیم. اگر ما به دنبال رشد جهاد علمی هستیم، جهاد علمی بدون رشد و تکاپو و مناظره‌های علمی امکان‌پذیر نیست، باید فضای نقد و بررسی را فراهم کنیم و با این سه ابزار قرآنی آن جهاد علمی به سرمنزل مقصود برسد.
