سیر تاریخی عزاداری محرم در ادوار مختلف ایران:
رسمیت یافتن دسته‌های عزاداری از زمان آل‌بویه
کانون خبرنگاران نبأ: نگاهی اجمالی به سیر تاریخی عزاداری در ایام محرم نشان می‌دهد که این مراسم از ابتدای واقعه کربلا تا به امروز با فراز و نشیب‌های بسیاری روبرو بوده است؛ اما همیشه یاد حضرت سيدالشهدا و ائمه اطهار(ع) چه آشکار و چه نهان در قلب مردم ایران تپیده است.
به گزارش کانون خبرنگاران ایکنا، نبأ، كلمه «هيئت» در لغت‌نامه دهخدا به معنای «صورت، شكل، حالت هر چيز» آمده است و منظور از هيئت‌های عزاداری، نوعی تشكل مذهبی، بر محور عزاداری برای حضرت سيدالشهدا و ائمه اطهار(ع) است.
پیدایش عزاداری رسمی و علنی در ایران به قرن چهارم و مقارن با حکومت آل بویه بازمی‌گردد. آل بويه از خاندان اصیل ایرانی و شيعه اثنی عشری بودند و در زمان معزالدوله به اوج قدرت خود دست پیدا کردند.
ابن جوزی می‌نویسد: «در سال 352 هـ.ق معزالدوله دیلمی دستور داد، مردم در روز عاشورا گرد يكديگر برآيند و اظهار حزن و عزاداری نسبت به امام حسين(ع) كنند. در اين روز بازارها بسته شد، خريد و فروش موقوف گرديد، قصابان گوسفند ذبح نكردند، هريسه پزها، هريسه (حليم يا آبگوشت) نپختند، مردم آب ننوشيدند، در بازارها خيمه برپا شد و به رسم عزاداری کرباس آویختند؛ زنان به سر و روی خود می‌زدند و بر امام حسین(ع) ندبه می‌کردند».
تاریخ‌نگاران معتقدند اولین دسته‌های عزاداری که به‌طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه‌خوانی و مقتل‌خوانی عزاداری کردند در این دوره اتفاق افتاده است. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه مرسوم بود ولی با روی کار آمدن سلجوقیان و به قدرت رسیدن‌شان چهره کمرنگی به خود گرفت و از حالت رسمی و عمومی به خانه‌ها و قلوب مردم عقب‌نشینی کرد.
شاه اسماعیل یکم به کمک قزلباش‌ها دولت صفویه را در ایران تأسیس کرد و در سال 880 خورشیدی با تاج‌گذاری در تبریز شیعه اثنی عشری را به‌عنوان دین رسمی کشور اعلام کرد. با قدرت گرفتن صفویه و رسمی شدم مذهب شیعه ایام محرم و عزاداری‌ها رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و گونه‌های مختلف عزدارای برای شهدای کربلا پدید آمد.
صفویان به مدت تقریبا 221 سال در ایران حکومت داشتند و دوران طلایی اسلامی و اوج قدرت تمدن اسلامی را سپری کردند.
از قرن نهم به بعد شاعران پارسی‌گوی نیز اشعاری در مدح حسین(ع) سرودند و شعار و مداحی از عربی به فارسی تغییر پیدا کرد.
مرثیه‌خوانی، مقتل‌خوانی، روضه‌خوانی، زنجیر‌زنی، شاخ‌سین(شاه حسین) و برخی انواع دیگر نیز بر شیوه‌های عزاداری افزوده شد و تقریباً یک سنت ثابت بر جای ماند.
در زمان حکومت زندیه، کریم‌خان که مردی متدین و مقید به آداب و مراسم مذهبی بود کماکان تعزیه و نوحه‌خوانی را در ماه محرم زنده نگه داشت و به تقلید از صفویان به برگزاری مراسم عزاداری می‌پرداخت. برخی مورخان شروع و پررنگ شده مراسم تعزیه‌خوانی را یه این دوره نسبت داده‌اند.
در زمان قاجار نیز پادشاهان به تقلید از دوره‌های قبل در ایام محرم به عزاداری می‌پرداختند و به ویژه در زمان ناصرالدین شاه بسیار این عزاداری‌ها پررنگ‌تر شد و فقط مختص یک روز عاشورا نبود بلکه هفتم امام، چهلم یا اربعین حسینی و ماه صفر نیز جلسات روضه برپا می‌شد.
در سال 1248 شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار برای اولین بار تکیه دولت با گنجایش 20 هزار تماشاگر ساخته شد.
بسیاری بر این باورند که دوره قاجار بیشترین تنوع در گونه‌های عزاداری را مرسوم کرد، چراکه علاوه بر شبیه‌خوانی و تعزیه، برپایی سقاخانه، تیغ‌زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت‌گذاری و... نیز در این دوره مرسوم شد.
در دوره پهلوی ابتدا رضاشاه برای تثبيت حكومت خود و جلب توجه مردم، به برگزاری مجلس روضه‌خوانی اقدام می‌كرد و حتی هنگام عزاداری گِل بر سر خود می‌ماليد. اما بعد از گذشت چند سال، او از برگزاری مجالس و مراسم عزاداری به كلی جلوگيری كرد و به شدت با برگزاری آنها مخالفت و مبارزه کرد. او روضه‌خوان‌ها را زندانی و اذيت و مورد اهانت قرار می‌داد و صاحب‌خانه را به جرم روضه‌خوانی دستگير و زندانی می‌کرد. در اين اوضاع و احوال بود كه روضه‌خوانی و عزاداری مخفيانه در خانه‌ها برگزار شد، هر چند منع عزاداری با مخالفت شديد و مبارزه مردم روبرو بود، ولی كم كم روضه‌خوانی و عزاداری به‌طور پنهانی به خانه‌ها كشيده و پايه و بنيان هيئت‌ها بناگذاری شد.
در زمان محمدرضا شاه، عزاداری آزاد ولی بسيار محدود شد، منع عزاداری توسط رضاشاه و پسرش باعث ايجاد تشكل‌های مردمی و دسته جمعی به صورت هيئت‌های مذهبی شد. تا جایی که به باور بسیاری کلید انقلاب اسلامی از دهه 1340و به ویژه محرم 1342 در ایران زده شد. علاوه بر این راهپیمایی میلیونی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در سال 57 به مثابه تیر خلاصی بود به حکومت شاهنشاهی که پایان آن را حتمی کرد.
حضرت امام خمینی(ره) در همان روزهای آغازین پیروزی انقلاب، پایداری نهضت اسلامی را به حفظ سنت‌های عزاداری گره زده و فرمود: این خون سیدالشهداست که خون‌های همه ملت‌های اسلامی را به جوش میآورد.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران همواره تأکید داشتند که ماه‌های محرم و صفر را با ذکر مصیبت‌های اهل بیت(ع) زنده نگه داریم و فرمود: محرم و صفر است که اسلام را نگه داشته است. فداکاری حضرت سیدالشهدا(ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است.
امام خمینی(ره) در جمع وعاظ تهران در آبان سال 60 فرمود: این خون سیدالشهداست که خون‌های همه ملت‌های اسلامی را به جوش میآورد و این دستهجات عزیز عاشوراست که مردم را به هیجان میآورد و برای اسلام و برای حفظ مقاصد اسلامی مهیا میکند. در این امر، سستی نباید کرد. البته باید مسائل روز گفته بشود.
سفارش‌های امام خمینی(ره) با بیانی دیگر در سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله العالی) متبلور شده و ایشان نیز از گویندگان، واعظان و مداحان خواستند تا جنبه‌های نمادین و حقیقی عزاداری‌ها را برای مردم تبیین کنند.
رهبر معظم انقلاب فرمود: میگویند چرا ماتم و گریه و اشک را در بین مردم رواج میدهید؟ این ماتم و اشک برای ماتم و اشک نیست، برای ارزش‌هاست. آنچه پشت سر این عزاداری‌ها، بر سر و سینه زدنها و اشک ریختنها وجود دارد، عزیزترین چیزهایی است که در گنجینه بشریت ممکن است وجود داشته باشد.
ایشان از بازیچه قرار دادن حقایق ماجرای عاشورا برحذر داشتند و افزودند: هر کسی نباید چیزی به آن اضافه بکند، خرافهای را به آن وصل بکند، کارهای غیر معقول را به نام عزاداری انجام دهد، اینها نباید باشد. اینها طرفداری از امام حسین(ع) نیست. عزاداری امام حسین را نباید ضایع کرد. منبر حسینی، مجلس حسینی، محل بیان حقایق دینی، یعنی حقایق حسینی است.
در کتاب بحارالانوار از امام صادق (ع) نقل شده است: «گریه پیامبران، صدیقان، شهیدان و ملائکه آسمان بر حسین(ع) طولانی شده است».
روح‌انگیز انوشی
پیدایش عزاداری رسمی و علنی در ایران به قرن چهارم و مقارن با حکومت آل بویه بازمی‌گردد. آل بويه از خاندان اصیل ایرانی و شيعه اثنی عشری بودند و در زمان معزالدوله به اوج قدرت خود دست پیدا کردند.
ابن جوزی می‌نویسد: «در سال 352 هـ.ق معزالدوله دیلمی دستور داد، مردم در روز عاشورا گرد يكديگر برآيند و اظهار حزن و عزاداری نسبت به امام حسين(ع) كنند. در اين روز بازارها بسته شد، خريد و فروش موقوف گرديد، قصابان گوسفند ذبح نكردند، هريسه پزها، هريسه (حليم يا آبگوشت) نپختند، مردم آب ننوشيدند، در بازارها خيمه برپا شد و به رسم عزاداری کرباس آویختند؛ زنان به سر و روی خود می‌زدند و بر امام حسین(ع) ندبه می‌کردند».
تاریخ‌نگاران معتقدند اولین دسته‌های عزاداری که به‌طور رسمی در خیابان‌ها با مرثیه‌خوانی و مقتل‌خوانی عزاداری کردند در این دوره اتفاق افتاده است. این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل‌بویه مرسوم بود ولی با روی کار آمدن سلجوقیان و به قدرت رسیدن‌شان چهره کمرنگی به خود گرفت و از حالت رسمی و عمومی به خانه‌ها و قلوب مردم عقب‌نشینی کرد.
شاه اسماعیل یکم به کمک قزلباش‌ها دولت صفویه را در ایران تأسیس کرد و در سال 880 خورشیدی با تاج‌گذاری در تبریز شیعه اثنی عشری را به‌عنوان دین رسمی کشور اعلام کرد. با قدرت گرفتن صفویه و رسمی شدم مذهب شیعه ایام محرم و عزاداری‌ها رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و گونه‌های مختلف عزدارای برای شهدای کربلا پدید آمد.
صفویان به مدت تقریبا 221 سال در ایران حکومت داشتند و دوران طلایی اسلامی و اوج قدرت تمدن اسلامی را سپری کردند.
از قرن نهم به بعد شاعران پارسی‌گوی نیز اشعاری در مدح حسین(ع) سرودند و شعار و مداحی از عربی به فارسی تغییر پیدا کرد.
مرثیه‌خوانی، مقتل‌خوانی، روضه‌خوانی، زنجیر‌زنی، شاخ‌سین(شاه حسین) و برخی انواع دیگر نیز بر شیوه‌های عزاداری افزوده شد و تقریباً یک سنت ثابت بر جای ماند.
در زمان حکومت زندیه، کریم‌خان که مردی متدین و مقید به آداب و مراسم مذهبی بود کماکان تعزیه و نوحه‌خوانی را در ماه محرم زنده نگه داشت و به تقلید از صفویان به برگزاری مراسم عزاداری می‌پرداخت. برخی مورخان شروع و پررنگ شده مراسم تعزیه‌خوانی را یه این دوره نسبت داده‌اند.
در زمان قاجار نیز پادشاهان به تقلید از دوره‌های قبل در ایام محرم به عزاداری می‌پرداختند و به ویژه در زمان ناصرالدین شاه بسیار این عزاداری‌ها پررنگ‌تر شد و فقط مختص یک روز عاشورا نبود بلکه هفتم امام، چهلم یا اربعین حسینی و ماه صفر نیز جلسات روضه برپا می‌شد.
در سال 1248 شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار برای اولین بار تکیه دولت با گنجایش 20 هزار تماشاگر ساخته شد.
بسیاری بر این باورند که دوره قاجار بیشترین تنوع در گونه‌های عزاداری را مرسوم کرد، چراکه علاوه بر شبیه‌خوانی و تعزیه، برپایی سقاخانه، تیغ‌زنی، سخنوری، مراسم دفن شهدای کربلا، مراسم تشت‌گذاری و... نیز در این دوره مرسوم شد.
در دوره پهلوی ابتدا رضاشاه برای تثبيت حكومت خود و جلب توجه مردم، به برگزاری مجلس روضه‌خوانی اقدام می‌كرد و حتی هنگام عزاداری گِل بر سر خود می‌ماليد. اما بعد از گذشت چند سال، او از برگزاری مجالس و مراسم عزاداری به كلی جلوگيری كرد و به شدت با برگزاری آنها مخالفت و مبارزه کرد. او روضه‌خوان‌ها را زندانی و اذيت و مورد اهانت قرار می‌داد و صاحب‌خانه را به جرم روضه‌خوانی دستگير و زندانی می‌کرد. در اين اوضاع و احوال بود كه روضه‌خوانی و عزاداری مخفيانه در خانه‌ها برگزار شد، هر چند منع عزاداری با مخالفت شديد و مبارزه مردم روبرو بود، ولی كم كم روضه‌خوانی و عزاداری به‌طور پنهانی به خانه‌ها كشيده و پايه و بنيان هيئت‌ها بناگذاری شد.
در زمان محمدرضا شاه، عزاداری آزاد ولی بسيار محدود شد، منع عزاداری توسط رضاشاه و پسرش باعث ايجاد تشكل‌های مردمی و دسته جمعی به صورت هيئت‌های مذهبی شد. تا جایی که به باور بسیاری کلید انقلاب اسلامی از دهه 1340و به ویژه محرم 1342 در ایران زده شد. علاوه بر این راهپیمایی میلیونی در تهران و سراسر ایران در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی در سال 57 به مثابه تیر خلاصی بود به حکومت شاهنشاهی که پایان آن را حتمی کرد.
حضرت امام خمینی(ره) در همان روزهای آغازین پیروزی انقلاب، پایداری نهضت اسلامی را به حفظ سنت‌های عزاداری گره زده و فرمود: این خون سیدالشهداست که خون‌های همه ملت‌های اسلامی را به جوش میآورد.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران همواره تأکید داشتند که ماه‌های محرم و صفر را با ذکر مصیبت‌های اهل بیت(ع) زنده نگه داریم و فرمود: محرم و صفر است که اسلام را نگه داشته است. فداکاری حضرت سیدالشهدا(ع) است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است.
امام خمینی(ره) در جمع وعاظ تهران در آبان سال 60 فرمود: این خون سیدالشهداست که خون‌های همه ملت‌های اسلامی را به جوش میآورد و این دستهجات عزیز عاشوراست که مردم را به هیجان میآورد و برای اسلام و برای حفظ مقاصد اسلامی مهیا میکند. در این امر، سستی نباید کرد. البته باید مسائل روز گفته بشود.
سفارش‌های امام خمینی(ره) با بیانی دیگر در سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله العالی) متبلور شده و ایشان نیز از گویندگان، واعظان و مداحان خواستند تا جنبه‌های نمادین و حقیقی عزاداری‌ها را برای مردم تبیین کنند.
رهبر معظم انقلاب فرمود: میگویند چرا ماتم و گریه و اشک را در بین مردم رواج میدهید؟ این ماتم و اشک برای ماتم و اشک نیست، برای ارزش‌هاست. آنچه پشت سر این عزاداری‌ها، بر سر و سینه زدنها و اشک ریختنها وجود دارد، عزیزترین چیزهایی است که در گنجینه بشریت ممکن است وجود داشته باشد.
ایشان از بازیچه قرار دادن حقایق ماجرای عاشورا برحذر داشتند و افزودند: هر کسی نباید چیزی به آن اضافه بکند، خرافهای را به آن وصل بکند، کارهای غیر معقول را به نام عزاداری انجام دهد، اینها نباید باشد. اینها طرفداری از امام حسین(ع) نیست. عزاداری امام حسین را نباید ضایع کرد. منبر حسینی، مجلس حسینی، محل بیان حقایق دینی، یعنی حقایق حسینی است.
در کتاب بحارالانوار از امام صادق (ع) نقل شده است: «گریه پیامبران، صدیقان، شهیدان و ملائکه آسمان بر حسین(ع) طولانی شده است».
روح‌انگیز انوشی
