اقتصاد در قرآن/ یادداشت وارده
آثار اقتصادی نظم و انضباط از منظر قرآن و حدیث
گروه اقتصاد: اميرالمؤمنين(ع) در لحظات پایانی عمر مبارک خویش، پیش از سفارش به عبادات و امثال آن‌ها درباره رعایت نظم تأکیداتی مى‌فرمايد؛ سر این تأکید این است که تحقق هدفى كلى جامعه اسلامى منوط به رعايت انضباط و نظم در سطح كلان اجتماعى است و بدون این مؤلفه بزرگ، از رسيدن به جایگاه نهايى آن در زندگی باز خواهد ماند.
در فرهنگ اسلامی اصول و ضوابط همگانی برای کار و فعالیت تعریف شده است؛ به‌عنوان نمونه می‌توان از نظم و انضباط، اتقان در کارها، بهره‌وری، برنامه‌ریزی و تدبیر و دوری از افراط و تفریط نام برد. این مسائل علاوه بر تأکیدات فراوان در قرآن کریم و روایات معصومین(ع) از منظر عقلی نیز تأیید شده است. در این بخش به موضوع نظم و انضباط می‌پردازیم:
جستجوی در روایات همگی سخن از اهمیت و ضروت اهتمام به نظم دارد تا جایی که گفته شده بی‌نظمی و بی‌برنامگی در معیشت و زندگی، موجب فقر و بیچارگی است و حسابگری در زندگی و نظم نشانه و نمودی از دینداری است(مجلسی، بحارالانوار، ج71/349). در سیره عملی پیامبر اكرم(ص) از اصول جالب‌توجه اصل نظم و انضباط است؛ آن هم به گونه‌ای كه در سرتاسر حیات حضرت و تمامی رفتارهای ایشان نمود عینی یافته بود. البته ایشان هیچ‌گاه یارانش را با روش‌های مستبدانه و اجبار منضبط نمی‌فرمود، بلكه با آنان به گونه‌ای معاشرت و تعامل داشت تا جایگاه نظم و برنامه‌ریزی در زندگی را دریابند.
از دیگر جلوه‌های اهتمام رسول اکرم(ص) به نظم و انظباط در امور اقدامات ایشان پس از تشكیل حكومت اسلامی در مدینه بود؛ به‌عنوان نمونه، پس از تشكیل حكومت، دستور سرشماری و ثبت اطلاعات لازم مسلمانان را صادر فرمودند: «اُحصوا كلّ مَنْ تلفّظ بالاسلام»(كنز العمّال، ج۱۱/۱۲۸). یا گاهی آن حضرت شخصاً صفوف نماز جماعت را منظّم می‌كردند و می‌فرمودند: «سوّوا بینَ صفوفِكم و حاذُوا بینَ منِاكبكم لایستحوذ علیكم الشیطانُ؛ در یك خط و به‌طور منظّم و مرتّب (دوش به دوش یكدیگر) بایستید تا شیطان بر شما غلبه نكند(وسائل الشیعه، ج۵/۴۷۲). سیره عملی و سبک زندگی ائمه معصومین(ع) چه در دوره حکومت امیرالمؤمنین(ع) و چه در دوره‌های بعدی حیارت پربرکت اهل بیت(ع) همگی از الگوی عملی نظم و برنامه‌ریزی در حیطه اجتماع و فرد است.
با توجه به مقدمات، تا حدودى روشن می‌شود که راز تأکید اميرالمؤمنين(ع) بر نظم و انضباط در امور جامعه اسلامى آن است که تحقق هدفى كلى جامعه اسلامى منوط به رعايت انضباط و نظم در سطح كلان اجتماعى است و بدون این مؤلفه بزرگ، از رسيدن به جایگاه نهايى آن در زندگی باز خواهد ماند. اساسا از جمله شروط حیاتی در انجام صحیح و موفق هر كاری تا وصول به نتیجه، رفتار منضبطانه و مبتنی بر برنامه‌ریزی و نظم است. البته نظم در سطح کلان به مؤلفه‌هایی چون سازمان‌پذیری، آراستگی، نظم و ترتیب، اجتناب از هر گونه بی‌سامانی و کاهلی و تسویف در كار است تا تمام جامعه از هماهنگی و سازمان‌یافتگی كامل برخوردار شود.
آثار اقتصادی نظم
برای تبیین اهمیت وجود نظم و انضباط در فرایند پیشرفت اقتصادی كشور به اجمال، برخی آثار مهم اقتصادی وجود نظم در یك جامعه بیان گردد:
الف) نظم و تنظیم وقت
در روایات بسیاری از پیشوایان معصوم(ع) برداشتن برنامه‌ای منظّم با تقسیم اوقات تأكید شده است. به‌عنوان نمونه، از امام كاظم(ع) در این باره نقل شده است كه فرمود: «تلاش كنید كه اوقاتتان چهار بخش باشد: یك بخش برای راز و نیاز با خدا، یك بخش برای زندگانی و معاش، بخشی برای معاشرت با برادران و مردمان مورد اعتماد كه عیوبتان را به شما می‌فهمانند و از صمیم دل به شما اخلاص دارند و بخشی هم برای درك لذت‌های حلال كه به وسیله این بخش، بر انجام وظایف در آن سه بخش موفق می‌شوید»(ابن‌شعبه حرانی، ۳۰۷).
بنابراین یکی از ضروریات نظم داشتن برنامه‌ریزی و زمان‌بندی به گونه‌ای است که برای هر یک از اولویت‌ها و کارهای مهم و کوچک وقت مشخصی در نظر گرفته شود. این انضباط زمانی باعث می‌شود انسان به تمامی کارهای خود به میزان اهمیت وقت بگذارد و از نکات به ظاهر غیرمهم غفلت نکند و یکی را فدای دیگری نسازد.
ب) وفای به تعهدات:
با رعایت نظم و برنامه‌ریزی صحیح و برقراری نظم و ترتیب امکان وفای به عهد و رعایت تعهدات فراهم می‌شود. قرآن کریم تأکیدات فراوانی بر وفای عقود و تعهدات دارد. این مسئله هم در تعهدات شخصی و دیدارهای کاری است و هم در قراردادهای بزرگ کاری و اجتماعی است.
ج) رسیدن به بهترین نتیجه
با شناخت زمان مناسب انجام هر كار موجب می‌شود با عدم تأخیر، فرصت از دست نرود یا با شتابزدگی در كارها پیش از رسیدن وقت مناسب و نقطه بهینه، عملکرد نامناسب و نتیجه ضعیف کسب نشود؛ امیرالمؤمنین(ع) در نامه معروف خود به مالك اشتر در این زمینه می‌فرماید: «اِیّاكَ و العجلَه بِالامورِ قبلَ اَوانِها اَو التَسقُّط عندَ امكانِها؛ از شتابزدگی در كارهایی كه وقت انجام دادنشان نرسیده بپرهیز و از اهمالگری در كارهایی كه وقت انجام آن‌ها فرا رسیده خودداری كن»(نهج‌البلاغه، نامه ۵۳).
د) استحكام و اتقان در كارها:
از جمله آثار و نتایج نظم چه در تولید اقتصادی و یا در ارائه خدمات این است كه با اتقان و نیکویی انجام می‌گیرد؛ زیرا تمام عناصر در وقت و جای خود قرار می‌گیرد و اثر مطلوب خواهد داشت. برنامه‌ریزی و نظم زمان كافی برای انجام هر كاری را در اختیار فرد قرار می‌دهد تا با آرامش و فرصت کافی، وظیفه خود را انجام دهد. لیکن بدون رعایت نظم و و ورود هرج و مرج کاری، فرد با كمبود وقت مواجه می‌شود و با عجله از میزان دقتش کاسته می‌شود و طبیعی است كه نتیجه با کاهش اتقان و پختگی کار مواجه می‌گردد.
بنابراین فرهنگ اسلامی از منظر پرداختن به اهمیت نظم و انضباط در کارها كاملاً غنی است. انسان مسلمان باید با واقع‌نگری و آینده‌نگری بر محور برنامه‌ریزی و نظم با جدیت بر تلاش و كوشش بیفزاید. همچنین باید از سوءبرداشت از مفهوم توکل، از عمل بدون برنامه و نظم اجتناب کند و همواره جایگاه نظم و برنامه‌ریزی در کارها را بشناسد و صرفا به آرزوها و پندارهای خود دل‌خوش نباشد.
محمد پارسائیان، پژوهشگر قرآن و اقتصاد
اسلام نظم و برنامه‌ریزی را مورد تأکید قرار داده و این مسئله با دو رویکرد پیگیری کرده است: نخست تأکیدات صریحی است که نسبت به اهمیت نظم در آموزه‌های دینی بیان شده و
دیگری مقررات و احکامی است که لازمه
انجام آن‌ها رعایت انظباط در تمامی جنبه‌های زندگی است؛ از جمله می‌توان به مواردی همچون: تقسیم وقت، انجام
عبادات در موعد مقرر، حرمت
اسراف و اتلاف در منابع و تقدیر معیشت که همگی مستلزم داشتن نظم و برنامه در زندگی است.
اما از مهم‌ترین تأکیدات صریح اسلام درباره رعایت نظم، سفارشات امیرالمؤمنین(ع) در بستر شهادت است که فرمودند: «أُوصِيكُمَا وَجَمِيعَ وُلْدی (وَلَدِي) وَأَهْلِی وَمَنْ بَلَغَهُ كِتَابِی بِتَقْوَى اللهِ وَنَظْمِ أَمْرِكُمْ»(نهج‌البلاغه، نامه 47). از این روایت برداشت می‌شود که اهميت نظم در زندگی تا بدان حد است كه اميرالمؤمنين(ع) در آن لحظات پایانی حیات مبارک و دقایق حساس، قبل از سفارش به عبادات و امثال آن‌ها بر اين مسئله تأکید مى‌فرمايد. حال جای این سؤال است که چرا اين موضوعی که به این اندازه مهم و حیاتی است در گفتمان و مباحثات دینی تأکید نمی‌شود و محلی درخور توجه و اهتمام نمى‌یابد.از دیگر جلوه‌های اهتمام رسول اکرم(ص) به نظم و انظباط در امور اقدامات ایشان پس از تشكیل حكومت اسلامی در مدینه بود؛ به‌عنوان نمونه، پس از تشكیل حكومت، دستور سرشماری و ثبت اطلاعات لازم مسلمانان را صادر فرمودند: «اُحصوا كلّ مَنْ تلفّظ بالاسلام»(كنز العمّال، ج۱۱/۱۲۸). یا گاهی آن حضرت شخصاً صفوف نماز جماعت را منظّم می‌كردند و می‌فرمودند: «سوّوا بینَ صفوفِكم و حاذُوا بینَ منِاكبكم لایستحوذ علیكم الشیطانُ؛ در یك خط و به‌طور منظّم و مرتّب (دوش به دوش یكدیگر) بایستید تا شیطان بر شما غلبه نكند(وسائل الشیعه، ج۵/۴۷۲). سیره عملی و سبک زندگی ائمه معصومین(ع) چه در دوره حکومت امیرالمؤمنین(ع) و چه در دوره‌های بعدی حیارت پربرکت اهل بیت(ع) همگی از الگوی عملی نظم و برنامه‌ریزی در حیطه اجتماع و فرد است.
با توجه به مقدمات، تا حدودى روشن می‌شود که راز تأکید اميرالمؤمنين(ع) بر نظم و انضباط در امور جامعه اسلامى آن است که تحقق هدفى كلى جامعه اسلامى منوط به رعايت انضباط و نظم در سطح كلان اجتماعى است و بدون این مؤلفه بزرگ، از رسيدن به جایگاه نهايى آن در زندگی باز خواهد ماند. اساسا از جمله شروط حیاتی در انجام صحیح و موفق هر كاری تا وصول به نتیجه، رفتار منضبطانه و مبتنی بر برنامه‌ریزی و نظم است. البته نظم در سطح کلان به مؤلفه‌هایی چون سازمان‌پذیری، آراستگی، نظم و ترتیب، اجتناب از هر گونه بی‌سامانی و کاهلی و تسویف در كار است تا تمام جامعه از هماهنگی و سازمان‌یافتگی كامل برخوردار شود.
آثار اقتصادی نظم
برای تبیین اهمیت وجود نظم و انضباط در فرایند پیشرفت اقتصادی كشور به اجمال، برخی آثار مهم اقتصادی وجود نظم در یك جامعه بیان گردد:
الف) نظم و تنظیم وقت
در روایات بسیاری از پیشوایان معصوم(ع) برداشتن برنامه‌ای منظّم با تقسیم اوقات تأكید شده است. به‌عنوان نمونه، از امام كاظم(ع) در این باره نقل شده است كه فرمود: «تلاش كنید كه اوقاتتان چهار بخش باشد: یك بخش برای راز و نیاز با خدا، یك بخش برای زندگانی و معاش، بخشی برای معاشرت با برادران و مردمان مورد اعتماد كه عیوبتان را به شما می‌فهمانند و از صمیم دل به شما اخلاص دارند و بخشی هم برای درك لذت‌های حلال كه به وسیله این بخش، بر انجام وظایف در آن سه بخش موفق می‌شوید»(ابن‌شعبه حرانی، ۳۰۷).
بنابراین یکی از ضروریات نظم داشتن برنامه‌ریزی و زمان‌بندی به گونه‌ای است که برای هر یک از اولویت‌ها و کارهای مهم و کوچک وقت مشخصی در نظر گرفته شود. این انضباط زمانی باعث می‌شود انسان به تمامی کارهای خود به میزان اهمیت وقت بگذارد و از نکات به ظاهر غیرمهم غفلت نکند و یکی را فدای دیگری نسازد.
ب) وفای به تعهدات:
با رعایت نظم و برنامه‌ریزی صحیح و برقراری نظم و ترتیب امکان وفای به عهد و رعایت تعهدات فراهم می‌شود. قرآن کریم تأکیدات فراوانی بر وفای عقود و تعهدات دارد. این مسئله هم در تعهدات شخصی و دیدارهای کاری است و هم در قراردادهای بزرگ کاری و اجتماعی است.
ج) رسیدن به بهترین نتیجه
با شناخت زمان مناسب انجام هر كار موجب می‌شود با عدم تأخیر، فرصت از دست نرود یا با شتابزدگی در كارها پیش از رسیدن وقت مناسب و نقطه بهینه، عملکرد نامناسب و نتیجه ضعیف کسب نشود؛ امیرالمؤمنین(ع) در نامه معروف خود به مالك اشتر در این زمینه می‌فرماید: «اِیّاكَ و العجلَه بِالامورِ قبلَ اَوانِها اَو التَسقُّط عندَ امكانِها؛ از شتابزدگی در كارهایی كه وقت انجام دادنشان نرسیده بپرهیز و از اهمالگری در كارهایی كه وقت انجام آن‌ها فرا رسیده خودداری كن»(نهج‌البلاغه، نامه ۵۳).
د) استحكام و اتقان در كارها:
از جمله آثار و نتایج نظم چه در تولید اقتصادی و یا در ارائه خدمات این است كه با اتقان و نیکویی انجام می‌گیرد؛ زیرا تمام عناصر در وقت و جای خود قرار می‌گیرد و اثر مطلوب خواهد داشت. برنامه‌ریزی و نظم زمان كافی برای انجام هر كاری را در اختیار فرد قرار می‌دهد تا با آرامش و فرصت کافی، وظیفه خود را انجام دهد. لیکن بدون رعایت نظم و و ورود هرج و مرج کاری، فرد با كمبود وقت مواجه می‌شود و با عجله از میزان دقتش کاسته می‌شود و طبیعی است كه نتیجه با کاهش اتقان و پختگی کار مواجه می‌گردد.
بنابراین فرهنگ اسلامی از منظر پرداختن به اهمیت نظم و انضباط در کارها كاملاً غنی است. انسان مسلمان باید با واقع‌نگری و آینده‌نگری بر محور برنامه‌ریزی و نظم با جدیت بر تلاش و كوشش بیفزاید. همچنین باید از سوءبرداشت از مفهوم توکل، از عمل بدون برنامه و نظم اجتناب کند و همواره جایگاه نظم و برنامه‌ریزی در کارها را بشناسد و صرفا به آرزوها و پندارهای خود دل‌خوش نباشد.
محمد پارسائیان، پژوهشگر قرآن و اقتصاد
