ارتباط انسان و قرآن از نگاه امام رضا(ع)

حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اصغر ناصحیان، مدیر گروه قرآن و حدیث جامعه‌المصطفی(ص) واحد مشهد، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که ارتباط انسان و قرآن از نگاه امام رضا(ع) چگونه است؟ گفت: امام رضا(ع) درباره  قرآن می‌فرمایند: قرآن ریسمان محکم الهی و دستگیره محکمی است برای کمال و سعادت بشر که منتهی به بهشت و نجات از آتش می‌شود و از جمله ویژگی‌های قرآن این است که با گذشت زمان کهنه نمی‌شود، انسان با قرائت مکررِ آن خستگی و ملال پیدا نمی‌کند و این کتاب برای زمان خاصی نازل نشده است و برای همه عصرها و نسل ها تازگی و جذابیت دارد و باطل هیچگاه در آن راه نیافته و معارفش سستی و بطلان نمی‌پذیرد. کسی را یارای آن نیست که چیزی برآن بیفزاید یا چیزی از آن کم کند یا تغییر و تبدیلی در آن ایجاد کند. بنابراین قرآن نسخه شفا‌بخش انسان است که در همه زمان‌ها قابل استفاده است و در زمان ما که انسان به لحاظ معنوی و اعتقادی احساس خلاء و کمبود می‌کند، قرآن بهترین راهنما برای انسان و تنها کتابی است که انسان را به آمال و آرزوهایش که سعادت دنیا و آخرت است می‌رساند.

ناصحیان افزود: اکنون این سوال مطرح می‌شود که با توجه به این که قرآن 1400 سال پیش نازل شده است، چگونه می‌تواند نیازهای عصر حاضر را پاسخ دهد؟ این در حالی است که عده‌ای قائل هستند که این کتاب با توجه به تغییراتی که در شئون مختلف زندگی انسان بوجود آمده است، نمی‌تواند نیازهای بشر را برآورده کند. پاسخ این است که همه چیز تغییر نکرده است. ما متغیراتی داریم و ثابتاتی. ثابتات مثل حسن عدالت و زشتی ظلم، خوبی عفاف و ارزش های انسانی و پستی شهوترانی افراطی و گرایشهای حیوانی. متغیرات مثل بعضی از آداب و رسوم اجتماعی ابزار کار و ابزارهای دفاعی مصالح ساختمانی، انواع لباس و لوازم خانگی. قرآن کریم و شریعت اسلام بر اساس ثابتات حکم و قانون وضع کرده است لذا با گذشت زمان کهنه و بی ارزش نمی شود. از آنجا که فطرت و سرشت بشر از ثابتات و تغییرناپذیر است، قوانین و احکام قرآن کریم هم که بر اساس فطرت و سرشت تغییرناپذیر انسان نازل شده جاودانه است، و برای همه عصرها و نسل ها نجات‌بخش و سعادت آفرین است. (فأقم وجهك للدين حنيفا فطرة الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله ذلك الدين القيم ولكن أكثر الناس لا يعلمون روم/30) به عنوان مثال قرآن به صداقت و راستی امانت‌داری، احسان به دیگران و عدالت‌ورزی توصیه می‌کند. این‌ها حقایقی است که با سرشت انسان آمیخته شده و بشر این ارزش‌ها را همیشه تحسین می‌کند. در مقابل قرآن برای متغیرات مثل ابزار کار و وسایل حمل و نقل که اکنون کاملا با گذشته فرق کرده و ماشینی شده است، احکام ویژه ای ندارد یعنی نگفته است که وسیله نقلیه شما باید حتما از چهارپایان مانند اسب و الاغ باشد. آنچه اسلام در این مورد بیان می کند این است که غصبی و از مال حرام نباشد. 

عضو هیئت علمی جامعه‌المصطفی تصریح کرد: خدا انسان را برای رسیدن به سعادت و کمال آفریده است و قرآن کریم بهترین و کاملترین کتاب راهنمای بشر به راه سعادت و کمال است که خدای متعال آن را بر اعظم پیامبرانش فرو فرستاده است. 

وی ادامه داد: حضرت امام رضا(ع) می‌فرمایند: خدا قرآن را بر پیامبر نازل کرد و این کتاب آسمانی همه احکام و حدود و حلال و حرام را بیان داشته و هر آنچه انسان به آن نیاز دارد تا به سعادت برسد در قرآن وجود دارد و هیچ چیز که برای کمال انسان ضروری باشد در آن مورد غفلت قرار نگرفته است. (ان الله تبارك وتعالى لم يقبض نبيه(ص) حتى أكمل له الدين وانزل عليه القرآن فيه تفصيل كل شئ، بين فيه الحلال والحرام والحدود والاحكام وجميع ما يحتاج إليه كملا فقال عز وجل: (ما فرطنا في الكتاب من شئ) 

ناصحیان در پاسخ به این پرسش که نقش امام در این میان و در رابطه با قرآن و انسان چیست، گفت: برخی تصور می‌کنند که قرآن به تنهایی برای سعادت بشر کفایت می‌کند و هر کسی به تنهایی می‌تواند به سراغ قرآن رفته و برنامه سعادت و کمال خود را از قرآن به دست بیاورد اما واقعیت این است که قرآن کتابی است که باید همراهش معلم خطا ناپذیری باشد که آن را آنگونه که شایسته است تببین کند.
قرآن، کتاب خودآموز نیست

وی با بیان اینکه قرآن، کتاب خودآموز نیست، گفت: این طور نیست که اگر هر کسی هر چیزی خواست به‌ آن مراجعه کند و بتواند از قرآن کسب کند. البته ما گزاره‌هایی داریم که از محکمات کتاب هستند مانند «إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا وَلَكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ: خدا به هيچ وجه به مردم ستم نمى ‏كند ليكن مردم خود بر خويشتن ستم مى كنند» (یونس،‌44) (لایکلف الله نفسا الا وسعها) (ان احسنتم احسنتم لانفسکم وان اسأتم فلها) که از محکمات قرآن هستند و شخص با مطالعه ترجمه آیات پیام آن را می‌فهمد و بهره‌مند می‌شود، ولی همه آیات این گونه نیستند. اگر کسی تصور کند همه آیات قرآن را بدون مراجعه به متخصص می فهمد اشتباه کرده است، حتی در زمان خود پیامبر (ص) ایشان 10 آیه 10 آیه هم قرائت و هم تفسیر را تعلیم می‌دادند در حالی که مخاطبان عصر نزول با زبان عربی سخن می گفتند. پس کسانی که قرآن به زبان آنها نازل می‌شد هم نیازمند تفسیر بودند. بنابراین ما نیاز داریم تفسیر قرآن را از متخصصین یاد بگیریم و این به آن معنا نیست که بدون اطلاع از معانی و پیام آیات، قرآن را قرایت نکنیم. خود تلاوت قرآن بدون درک معنا و خود عبارات قرآن دارای برکاتی است که روح و جان انسان را نورانی می‌کند و برای او مفید است، اما ما نباید در این مرحله توقف کنیم و باید ترجمه را یاد گرفته و باز فرا رفته تفسیر قرآن را فرابگیریم.
هر کسی به فراخور ظرفیتش بهره می گیرد

وی ادامه داد: قرآن شبیه اقیانوس بیکرانی است، برخی در ساحل اقیانوس ایستاده از منظره آن بهره‌مند می‌شوند، برخی شنا می‌کنند و از آن بهره بیشتری می‌گیرند برخی با توجه به ظرفیت بیشترشان غواصی کرده و از درون اقیانوس گوهرهای بسیار ارزشمندی را صید می‌کنند و هر کسی به فراخور ظرفیتش بهره می گیرد. باید توجه کنیم که قرآن خودآموز نیست که هر کسی بدون تخصص احکام شرعی را استنباط کند و از همه معارف آن بهره‌مند شود.

وی افزود: پیامبر در عصر نزول برترین معلم قرآن بودند و به امت تعلیم می دادند و پس از ایشان خداوند 12 حجت گذاشتند که هر جا مردم در فهم آیات مشکل داشتند، باید به ایشان مراجعه کنند کسانی که می‌گویند ما همه چیز را می‌خواهیم از قرآن به دست بیارویم و حجج الهی را نادیده می‌گیرند، اشتباه می‌کنند. برای مثال یکی از واجبات اسلامی نماز است. قرآن کریم صرفا وجوب نماز را بیان می‌کند اما اینکه چگونه باید نماز را اقامه کرد؟ واجبات و ارکانش چیست؟ در قرآن نیامده است، این‍‌ها واگذار شده به حجج الهی و لذا در آیه 44 نحل میفرماید: «بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ: [زيرا آنان را] با دلايل آشكار و نوشته ‏ها [فرستاديم] و اين قرآن را به سوى تو فرود آورديم تا براى مردم آنچه را به سوى ايشان نازل شده است توضيح دهى و اميد كه آنان بينديشند» خداوند می‌فرماید، ما این قرآن را بر توی پیامبر نازل کردیم تا تو برای مردم قرآن را که کلیات را بیان کرده، توضیح داده و تفصیل دهی، پس از پیامبر هم مردم به مفسر خطا ناپذیر نیاز دارند. 

وی در پایان گفت: در مورد این که انسان نیازهای جدیدی برایش پیش می‌آید که در عصر نزول وجود نداشته است، جواب این است که قرآن کلیاتی را بیان کرده است که از آن کلیات و قوانین کلی شریعت هر سوالی که در طی زمان برای انسان مطرح شود بر اساس آن قواعد کلی پاسخ می‌یابد و فقیه متخصص قرآن که در مکتب اهل بیت(ع) از امامان معصوم تفسیر صحیح را فرا گرفته باشد، می‌تواند به نیازهای بشر در عصر حاضر پاسخ دهد زیرا هر نیازی داشته باشید کلیاتش در قرآن و سیره معصومین وجود دارد. گذشته از اینکه برخی از چیزهایی که متغیر هستند به اخیتار انسان واگذار شده و انسان ملزم نشده است که یک مورد خاصی را انتخاب کند و یک سری کلیات برای متغیرات داده شده که فقها می‌توانند بر اساس این کلیات این متغیرات را جواب دهند.